Hansı yeniliklərə hazır olmalıyıq – “Bahalı neft” dövrünün diqtəsi

İqtisadiyyat

08.02.2022 - 10:22

Stanislav Tkaçenko: “Neftin qiyməti qalxdığı zaman hökumətlər real iqtisadiyyatla məşğul olmaq istəklərini itirir, onların diqqəti pul vəsaitlərinin bölüşdürülməsinə cəmlənir”

Dünyada baş verən iqtisadi böhran, bütün dünya ölkələrində görünməmiş inflyasiya, pandemiyadan sonrakı nəticələr, bazar çökmələri fonunda biz neftin qiymətində artım müşahidə edirik. Azərbaycan neftinin qiyməti 100 dollar/barelə yaxınlaşır. Hansı ki, bir tərəfdən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf etməli olacağından xəbər verir, digər tərəfdən isə ölkədə bahalaşmaya görə cəmiyyətdə narazılığın getdikcə daha da artdığını görürük.

Sankt-Peterburq Universitetinin professoru, iqtisadçı alim Stanislav Tkaçenko AYNA-ya müsahibəsində neftin bahalaşmasının səbəblərindən və gözləntilərdən danışıb.

- İndi neftin qiymətində artım var. Enerji ehtiyatlarının bu qədər artmasına nə səbəb oldu?

- Hazırda neftin qiymətinin qalxması problemi ilə bağlı ekspert-analitik materiallarda dörd səbəb göstərilir ki, bunlardan birini digərləri üzərində üstünlük təşkil edən əsas səbəb kimi qeyd etmək çətindir. Birincisi, son aylarda özünü büruzə verən neft qiymətlərinin tənzimləyicisi kimi OPEC-in səmərəsizliyi. Bu təşkilatın tarixində OPEC-in dünya neft bazarına demək olar ki, tamamilə nəzarət etdiyi dövrlər (1970-ci illər və 2015-ci ildən COVID-19 pandemiyasına qədər), eləcə də OPEC-in vahid komanda kimi fəaliyyət göstərə bilmədiyini nümayiş etdirdiyi daha uzun dövrlər (1960-cı illər, 1990-2000-ci illər) olub. Neft bazarına nəzarət iştirakçı ölkələrin neftin optimal qiymətini razılaşdırmaq istəyində (OPEC bu məsələdə tipik bir kartel kimi çıxış edir), həmçinin neft tədarükünü tez bir zamanda artırmaq və ya azaltmaq qabiliyyətində ifadə edildi (texnoloji cəhətdən asan olmayan, həm də kifayət qədər sübut edilmiş neft ehtiyatlarının olmasını tələb edən vəzifə). Bütövlükdə, OPEC 60 ildən çox tarixi ərzində bazara nəzarət etmək üçün çox az iş görüb.

Bu gün hər iki məsələdə (neftin qiyməti və hasilatı) OPEC ölkələri ilə onların OPEC+ sazişindəki tərəfdaşları (onların arasında Azərbaycan və Rusiya da var) arasında yenə də tam razılıq yoxdur. Dünya iqtisadiyyatı üçün optimal hesab edilən neft qiymətlərinin səviyyəsi (təxminən 60 dollar/barel) Səudiyyə Ərəbistanı və ya Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi ölkələr üçün çox aşağı görünür, ona görə də onlar sərfəli qiymət qarşısında artımı aşağı salmaq üçün oynamağa hazır deyillər.

Bundan əlavə və bu, yeni və son dərəcə vacib amildir, OPEC+ neft hasilatını sürətlə artıra bilmədi. Koronavirus dövründə dünyada yeni neft yataqlarının kəşfi son 20 ildə ən aşağı səviyyədədir və bazar bu narahatedici xəbərə reaksiya verməyə bilməz. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, 2022-ci ildə dünyada neft istehlakı gündəlik 4,4 milyon barel artaraq əhəmiyyətli səviyyəyə - gündə 100 milyon barelə çatacaq. OPEC ölkələri 2021-ci ilin yayın sonunda hasilatı ayda 400 min barel artırmağı planlaşdırsa da, fəal səylərə baxmayaraq, bu planların öhdəsindən gələ bilməyiblər. Odur ki, OPEC və onun tərəfdaşlarının neft bazarının sabitliyini təmin edə bilməməsi neftin birja qiymətlərinin artmasında mühüm amildir.

İkincisi, qlobal iqtisadiyyatın COVID-19 pandemiyasının sona çatdığı bir mərhələdəki artımı getdikcə daha aydın və genişmiqyaslı xarakter alır. Yeni əsrdə qlobal iqtisadiyyatda ən böyük tənəzzülün ardınca (2020-ci ildə 3,5 faiz azalıb), 2021-ci ildə 5,9 faizlə dərhal rekord “bərpa artımı” baş verib. Bütün planetin iqtisadiyyatının artdığı bir şəraitdə əsas enerji mənbəyinə (neft) tələbat həmişə artır, bu da qiymətə dərhal təsir edir, sürətlə böyüməyə başlayır.

Üçüncüsü, neft bazarında uzunmüddətli tendensiya. Ekspertlər qeyd edirlər ki, neft qiymətlərinə təsir edən qısamüddətli amillərlə yanaşı, son onilliklərdə “bahalı” və “ucuz” neft dövrləri kimi səciyyələnən uzunmüddətli tendensiyalar aydınlaşır. Bu, qismən investorların neftin kəşfiyyatı və hasilatına sərmayə qoymağa hazır olması ilə, qismən də dünya iqtisadiyyatının sürətli artım və ya yavaşlama dövrlərinə daxil olması ilə bağlı çox vaxt irrasional inancla bağlıdır (1999-2007-ci illər, eləcə də 2011-2014-cü illər). Adətən "bahalı neft" dövrləri və 2008-2010-cu illər, 2014-cü ildən 2020-ci ilə qədər olan dövr “ucuz neft” dövrləri kimi tanınır. Getdikcə daha çox bazar oyunçusu hesab edir ki, biz bahalı neft dövrünə qədəm qoyuruq və yaxın illərdə qiymətlərin bir barel üçün 60 dollardan aşağı olduğunu görməyəcəyik.

Dördüncüsü, qlobal iqtisadiyyatda mərkəzi banklar tərəfindən artan pul təklifi. Planetin son əsrlərdəki dinc tarixində analoqu olmayan pul emissiyalarına planetin iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş Ştatlarında və regionlarında (ABŞ, Avropa) diqqət yetirək. Nəticədə, mərkəzi bankların hökumətlərə kreditləri və ya digər iqtisadi stimullaşdırma tədbirləri, karantin və hökumətin pandemiya əleyhinə proqramları zamanı 10 trilyon dollardan çox vəsait dövriyyəyə buraxıldı. Bu pul kütləsi təbii ki, neftin qiymətlərinə təsir edərək, onu bir barel üçün 100 dollara çatdırır. Düşünürəm ki, bunu 2022-ci ildə görəcəyik.

- Baxmayaraq ki, biz qiymətlərin yüksək olduğunu görürük, bir çox enerji istehsal edən ölkələrin iqtisadiyyatı yaxşılaşmır. Məsələn, bu, nə Rusiyanın, nə Azərbaycanın, nə də digər ölkələrin iqtisadiyyatının artımına təsir edir. Bunu necə izah etmək olar? Hansı iqtisadi proseslər inkişaf edir?

- Sualın bir az korrektəyə ehtiyacı var. Bu yaxınlarda açıqlanan statistika olduqca nikbindir. Bu, planetin 2020-ci ildə pandemiyanın yaratdığı tənəzzüldən sonra təkcə “bərpa artımı” dövrünü yaşamadığını nümayiş etdirir. Planetin əksər regionları (Asiya, keçmiş SSRİ dövlətləri, bir sıra Avropa ölkələri) tənəzzülün nəticələrini uğurla aradan qaldırıb, hətta nisbətən sürətli artım dövrünə qədəm qoyub. Belə ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı 2020-ci ildə ÜDM-in 4,3 faiz azalmasından sonra 2021-ci ildə birdən-birə 5,6 faiz artıb. Rusiyada 2020-ci ildəki tənəzzülü (ÜDM-in mənfi 2,7 faizi) 2021-ci ildə 4,8 faizlik ÜDM artımı izlədi.

Yəni, enerji istehsal edən dövlətlərin iqtisadiyyatının vəziyyətinin yaxşılaşmadığını söyləmək hələ tez olsa da, statistika bunun əksini göstərir. Eyni zamanda, mühüm xəbərdarlıq edilməlidir ki, böhrandan sonrakı bərpa mərhələsinin milli iqtisadiyyatların uzunmüddətli artımının daha çətin mərhələsinə keçəcəyinə dair heç bir inandırıcı sübut yoxdur. Bir qayda olaraq, neftin bahalı olduğu dövrlərdə neft dövlətlərinin hökumətləri real iqtisadiyyatla məşğul olmaq istəklərini itirir, onların diqqətlərini milli büdcələrə gələn güclü axına - pul vəsaitlərinin bölüşdürülməsinə cəmləmələri daha asandır. Ona görə də biz ölkələrimizin qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının addımlarınıi diqqətlə izləməliyik. Milli büdcələrin və onlara dəyişikliklərin müzakirəsi zamanı iqtisadi artımın stimullaşdırılması, yeni sənaye və kənd təsərrüfatının təşviqi proqramları, nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı, yüksək texnologiyalı şirkətlərə yardım məsələləri üstünlük təşkil etməlidir. Əgər yaxın aylarda belə müzakirələr və hakim qərarları olmasa, o zaman ölkələrimizdə iqtisadi artımın səngiyəcəyini və durğunluq mərhələsinə keçəcəyini əminliklə proqnozlaşdırmaq olar.

- Ukrayna böhranı kontekstində Qərb Rusiyanı SWIFT sistemindən kənarlaşdırmaq kimi sərt sanksiyalar tətbiq etməklə hədələyir. Kreml vəziyyətin belə inkişafına hazırdırmı?

- Təbii ki, Kreml 2014-cü ilin martından belə tədbirlərə hazırlaşır. Mütəxəssislər SWIFT-lə əlaqənin kəsilməsini hələ 2014-cü ilin yazında mümkün sanksiya tədbiri kimi qeyd ediblər. Bu tədbirin populyarlığı İranın nüvə proqramının həyata keçirilməsinə mane olmaq məqsədilə 2012-ci ilin martında ölkənin banklarının SWIFT-dən ayrılmasından sonra bəlli olub. İranın Avropa İttifaqı ölkələrinə neft tədarükünə embarqonu da daxil edən bir sıra sanksiyalar nəticəsində ölkə kifayət qədər dağıdıcı böhrana sürükləndi: 2012-2013-cü illərdə İran iqtisadiyyatı 9 faizə yaxın azalıb, inflyasiya isə bu dövrdə 65 faiz təşkil edib. Güman edilir ki, bu tədbirlər Tehran üçün o qədər ağrılı olub ki, onlar onu 2015-ci ilin iyulunda “nüvə sazişi” ilə razılaşmağa məcbur edib və bu, 2016-cı ilin yanvarında sanksiyaların əsas hissəsinin götürülməsinə səbəb olub.

Moskva İranın və onun əleyhdarlarının addımlarını diqqətlə izləyib. Belə bir təəssürat yaranır ki, son 8 il ərzində Rusiya fəal hərəkət edib, real həyatda ona qarşı tətbiq olunmayan sanksiyaları neytrallaşdırmaq üçün tədbirlər görüb. Beləliklə, Rusiya Mərkəzi Bankı ABŞ dollarında olan Xəzinə veksellərindən demək olar ki, tamamilə xilas oldu; tarixində metalın (qızılın) ən böyük ehtiyatını (demək olar ki, 2300 ton) təşkil edərək, qızılın ən böyük alıcısına çevrildi. Rusiyanın valyuta ehtiyatları rekord həddə - 630 milyard dollara çatıb. Ölkədə MIR milli ödəniş sistemi fəaliyyət göstərir və məşhur “Visa” və “MasterCard” ödəniş sistemləri ölkə daxilində bütün əməliyyatlarını Mərkəzi Bankın tam nəzarətində olan Milli Ödəniş Kartı Sistemi vasitəsilə həyata keçirir.

Bu vəziyyətdə Rusiyanın SWIFT-dən ayrılması İrana nisbətən daha az dağıdıcı olardı. Və heç bir şəkildə SWIFT-in bağlanmasına hazırlaşmayan Rusiya banklarının və şirkətlərinin xarici tərəfdaşları üçün belə bir qərar son dərəcə çökdürücü olardı. Buna görə də bir sıra Avropa dövlətlərinin rəhbərləri və hökumət rəsmiləri səviyyəsində SWIFT-dən qopma perspektivi rədd edilir.

Müəllif: Nicat Hacıyev