Biznesmenlər “Taliban”a ölkəni bərpa etməkdə kömək edirlər: Qərb şirkətləri Əfqanıstandan qaçarkən, onların yerini çinlilər tutdular
“Taliban” 2021-ci ilin avqustunda Əfqanıstanda hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra əksər beynəlxalq şirkətlər ölkəni tərk edib. Korporasiyalar işçilərinin təhlükəsizliyindən qorxurdular və ölkə beynəlxalq təcrid vəziyyətində olduqdan sonra itkilərə məruz qalmaq istəmirdilər. Amma bəziləri çətinliklərdən qaçarkən, bəziləri Əfqanıstanda necə pul qazanmağı düşüdü. Qərb rəqiblərinin ölkəni tərk etməsindən sonra çinli sahibkarlar Əfqanıstanda özləri üçün çoxlu imkanlar gördülər. Üstəlik, Ukrayna münaqişəsi də onların əlinə fürsət verdi: ABŞ və Avropa İttifaqı diqqətləri Kiyevə kömək etməyə cəmləşdirdiyi halda, Çin Qərbin diqqətindən kənarda qalan bölgələrə gəlir və orada öz mövcudluğunu və təsirini genişləndirir. Çinli iş adamları Əfqanıstanı necə mənimsəyir, niyə “Taliban”la əməkdaşlıq etməkdən çəkinmirlər və onları müharibə şəraitində olan ölkəyə nələr cəlb edir? “Lenta.ru” saytı məsələ ilə bağlı araşdırma aparıb. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Yeni ərazi, yeni imkanlar
Kabil “Taliban”ın əlinə keçdikdən sonra Liu adlı çinli iş adamı həm əfqanların, həm də əcnəbilərin dəstə-dəstə qaçdığı bir ölkədə potensial gördü. Daha stabil “Taliban”ın idarə etdiyi Əfqanıstanda o, yeni tikinti bumunun başlayacağına, bunun elektrik şəbəkələrinə tələbatın sürətlə artmasına səbəb olacağına inandı. Paytaxtın ələ keçirilməsini seyr edərək, o, bir neçə il Əfqanıstana köçüb indiki gəlirinin on qatını qazanacağını təsəvvür etdi. “Taliban ölkəni təkbaşına idarə edərsə, əsas diqqət infrastrukturun qurulmasına yönələcək. Mən də öz qazancımı düşünürəm”, o, “VICE World News”a müsahibəsində deyir.
İşıqlandırma məhsulları və gübrə biznesini qonşu ölkəyə köçürməyi düşünən başqa bir sahibkar, 40 yaşlı Cao da belə etdi. Şimal-şərqi Çindən olan Cao üç il Sincanda təhsil alıb və Əfqanıstan haqqında eşitdiyi tək şey oradakı yeməklərin Sincanda hazırlanan yeməklərə bənzəməsidir.
Cao bildirib ki, Asiya bazarlarının əksəriyyəti artıq doyub, lakin Əfqanıstan doymağı gözləyən yeni bir ölkədir. İş adamı ağır şəraitdə həyatı təsəvvür edir, lakin etiraf edir ki, buna dözmək olar - əgər özü və övladı üçün daha çox pul qazanmaq mümkündürsə: “Riskli işdə daha çox qazanc var. Boşluğu doldurmaq üçün vəziyyət yaxşılaşdıqda ora getməyə hazır olmalıyıq. Xəbərlərə əsasən, mən hiss edirəm ki, “Taliban” artıq o qədər də qorxulu deyil. Mən “taliblər”in daha mehriban olduğuna mərc etmək istəyirəm”.
“Smye Holland”ın jurnalistləri Kabil hava limanından çıxarkən gördükləri ilk şey “Chinatown” reklam lövhəsidir. Konqlomerat Əfqanıstan paytaxtının Taimani rayonunda 10 mərtəbəli qüllələrdən ibarət sadə üçlük olacaq. Aşağı mərtəbələrdə Çin malları olan satış məntəqələri var: lampalar, mebel, elektrik velosipedləri, mətbəx əşyaları, paltarlar, zərgərlik məmulatları və “Clear Laundry” yuyucu tozu. Lakin zahirən diqqətəlayiq görünməyən mağazalar böyüyən imperiyanı gizlədir: “Chinatown” Çinin Əfqanıstana geniş miqyaslı ekspansiyasının başlanğıcı ola bilər.
Tikilinin əksər qonaqlarının ilk ofisi 51 yaşlı sahibkar Yu Minqhuinin iş yeridir. İş adamı öz sahəsinin əsl veteranıdır: o, Əfqanıstana 2002-ci ildə dostlarının və ailə üzvlərinin bunu etməmək istəməsinə qarşı gəlib. Yu Minqhui irəli getdi və yaxınları onun sadəcə dəli olduğunu düşündülər. Buna baxmayaraq, adam nəinki bazarda möhkəmlənməyə, həm də 2019-cu ildə faktiki olaraq tam hüquqlu “Chinatown” qurmağa müvəffəq oldu.
O, indi Çin pərakəndə satıcılarını Əfqanıstana gətirməyə icazə verən Çin-Əfqan Ticarət Komitəsinin sədridir. Məsələn, komitə onlara viza almağa, bazarda naviqasiya etməyə və şəbəkə qurmağa kömək edir. Ziyarət edən tacirlər “Chinatown”da mağaza qura və ya Yu Minqhuinin 350 hektarlıq 216 milyon dollarlıq sənaye parkında yer icarəyə götürə bilər.
Bu, Çin və “Taliban” arasında imzalanan ilk infrastruktur layihəsidir. Hazırkı mərhələdə qeyri-sabitliyə baxmayaraq, bütün Çin özəl firmaları hakimiyyətə gəldikdən sonra Əfqanıstanın iqtisadi dirçəlişində “minlərlə imkan” görür.
Üstəlik, Çinin o vaxtkı xarici işlər naziri Vanq Yi Kabilin ələ keçirilməsindən bir neçə həftə əvvəl yaraqlı liderlərdən biri ilə danışıb. “Taliban” rəhbərliyi də öz növbəsində çinli iş adamlarına qarşı mehriban münasibət nümayiş etdirir, kiçik və orta çinli investorları şirnikləndirirlər.
Terror aktları biznesə mane olmur
Kabilin şimal-şərqində yerləşən 350 hektarlıq sənaye parkının girişində mühafizə postu var. Mərkəzdə “Taliban” hakimiyyətə gəldikdən sonra çinli iş adamlarının yaratdığı ilk infrastruktur layihəsinin həmtəsisçilərindən biri Yu Minqhui dayanır.
Çinli iş adamları 2021-ci ilin payızında Əfqanıstana qayıdıblar. Sentyabrın sonunda Kabilin “Chinatown”unda iş artıq qızışıb - burada ayaqqabı, geyim, tekstil və kabel istehsalı üçün onlarla fabrik yerləşib. Bəziləri 2021-ci ilin avqust ayının sonlarında işə salınıb.
“Taliban” hücumu zamanı “Chinatown”dakı iş adamları ölkədəki bütün əcnəbilər kimi çətinliklərlə üzləşiblər. İndi təhlükədən qaçmaq, təlatümlü dövrlər də sona çatır və biznesin genişləndirilməsi imkanları artır. Çin biznesi “Taliban”ın hakimiyyəti dövründə ölkədə baş verən bir sıra terror hücumlarından sonra həqiqətən bağlandı. Ən pisi isə silsilə partlayışlar oldu. 26 avqust Kabil hava limanı yaxınlığında baş verən terrorda ən azı 60 nəfər ölüb, 150-yə yaxın insan yaralanıb.
Cəmi bir neçə gün işini dayandıran çinli iş adamları yeni terror hücumları təhlükəsinə baxmayaraq, dərhal “Chinatown”a qayıtdılar. Yu Minqhuinin izah etdiyi kimi, ümumi investisiya planı hücumlardan sonra belə dəyişməyəcək. Sahibkarlar bunu ancaq qismən düzəldib, biznes ətrafında təhlükəsizlik tədbirlərini gücləndirib və işləməyə davam ediblər.
“Taliban” çinlilərə “dost” deyirlər
“Chinatown”un baş menecerinin müavini Li Xijin əmindir ki, Əfqanıstandakı vəziyyət istənilən halda davam edən münaqişələrlə formalaşacaq və çinli sahibkarlar həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən buna hazır olmalıdırlar: "Əfqanıstanda yalnız nisbi təhlükəsizliyə nail olmaq olar. Hər yerdə sabit vəziyyətə nail olmaq üçün uzun vaxt tələb oluna bilər".
Lakin onların digər xarici nümayəndələrin məhrum olduğu bir şey var – “Taliban” rəhbərliyinin dəstəyi. Çinli iş adamlarının dediyinə görə, yaraqlılar dostluq münasibətindən daha çox köməkliklərini təklif edirlər.
““Taliban” “Chinatown”da bizneslə bağlı çətinliklərdən xəbər tutanda daha yüksək səviyyəli məmurları oraya göndərərək necə kömək edə biləcəklərini soruşurlar. Onlar deyirlər ki, çinlilər dostdurlar, kömək istəməkdən çəkinməməlidirlər”, - Yu Minqhui belə deyir. Üstəlik, Əfqanıstanın yeni rəhbərliyi investorları terrordan qoruyacağına söz verib, çünki “ölkədə kim qalırsa, bütün əfqanlara kömək edir”.
"Çinin vəzifəsi sabitləşmədir"
Yu Minqhuinin səyləri və Əfqanıstan hökumətinin nemətləri haqqında hekayələrinin arxasında başqa bir səssiz oyunçu var - öz vətənindəki hakimiyyət. Qərb güclərinin diqqətini Ukraynaya yönəltməsi və ABŞ-ın “Taliban”ın rəhbərlik etdiyi dövlətlə əlaqə saxlamaqdan imtina etməsi ilə Çin sənaye əlaqələrindən istifadə edərək və təhlükəsiz regional nizamı bərpa etməklə öz təsirini genişləndirmək fürsəti görür.
“Bu səylər dövlət quruculuğu və demokratik rejimlərə dəstək üçün ABŞ-ın nəhəng marketinq kampaniyasına bənzəmir. Əksinə, Çinin məqsədi təhlükəsizlik risklərini neytrallaşdırmaq və infrastruktur əlaqələrini inkişaf etdirməkdir. ABŞ üçün problem transformasiya idi. Çinin vəzifəsi sabitləşməkdir”, - deyə Pittsburq Kollecinin Mərkəzi Asiya üzrə mütəxəssisi Cennifer Murtazaşvili bildirib. “Smye Holland” ilə söhbətində ekspert vurğulayıb ki, Çinin “Taliban”la əlaqələrinin inkişafı ilk növbədə regionda təhlükəsizliyin gücləndirilməsi mülahizələri ilə bağlıdır və Çin hakimiyyətinin ümid etdiyi kimi, bunun ardınca maliyyə artımı gələcək.
36 yaşlı “Chinatown” sözçüsü Tanq Tao iddia edir ki, “Taliban” anti-Amerika və anti-Qərb olduğu üçün onlar bir növ şərq gücünə arxalanmalıdırlar. Çin biznesi, onun fikrincə, fürsətdən istifadə etməli və bazarı fəal şəkildə zəbt etməlidir.
Çin dəhlizləri
Böyük layihələr Çin formulunda maliyyə artımından məsuldur. Məsələn, Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi nəqliyyat şəbəkələrinin, həyatı təmin edən infrastrukturun və xüsusi maliyyə zonalarının qurulması üçün 62 milyard dollarlıq layihədir. CPEC Çinin “Kəmər və Yol” layihəsinin vitrini adlanır.
“South China Morning Post”un məlumatına görə, bu bölmədə infrastruktur layihələrinin dəyəri 54 milyard dollar qiymətləndirilir. Təbii fəlakətdə 88 çinli işçinin həlak olduğu Çinin Sincan bölgəsindən Pakistanın Qvadar limanına gedən yolun tikintisi onilliklər çəkdi. İndi isə CPEC-in hazırlığı demək olar ki, başa çatdıqda, Çin yeni problemlə - İslamabadın özü ilə üz-üzə qaldı. O, maliyyə defoltunun astanasındadır və buna görə də hazır layihəni çatdıra bilmir. Artıq Pakistanın 126 milyard dollarlıq ümumi xarici borcunun təxminən 30 milyard dollarını təşkil edən Çin kömək etməyə tələsmir.
Əfqanıstanı CPEC-ə daxil etmək daha vacibdir - ən azı çinlilər və “Taliban” bu il mayın əvvəlində bu barədə razılığa gəliblər. Layihə sayəsində Çin Əfqanıstanda faydalı qazıntılar çıxarmaq, BMT və ABŞ sanksiyaları altında olan ölkənin özü isə infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün milyardlarla investisiya cəlb etmək şansı əldə edəcək.
Problem içində olan ölkə
“Taliban” da bu cür layihələrdən faydalanır. Hərəkat inkişaf layihələrini maliyyələşdirmək və ölkənin ümumi daxili məhsulunun 45 faizini təşkil edən beynəlxalq yardımın dayandırılmasından sonra az qala çökmüş iqtisadiyyatı bərpa etmək üçün mübarizə aparır. Əfqanıstan Mərkəzi Bankının 9,2 milyard dollara yaxın xarici aktivləri də dondurulub. Nağd pul çatışmazlığı olan hökumət beynəlxalq şirkətləri ölkənin təbii ehtiyatlarına, o cümlədən dəyəri bir trilyon dollardan çox olan mis və litium yataqlarına investisiya qoymağa dəvət edir.
“Taliban”ın hakimiyyətə gəlişindən təxminən iki il sonra humanitar vəziyyət kəskin şəkildə pisləşib, hazırda ölkə əhalisinin üçdə ikisi ərzaq qıtlığı yaşayır. İnsan kapitalının əhəmiyyətli axını da baş verdi - on minlərlə yüksək ixtisaslı işçi ölkədən qaçdı. Bundan əlavə, “Taliban” qadınların özəl və dövlət sektorlarında işləməsinə məhdudiyyətlər qoyub, iqtisadiyyatda işləyən qadınların sayı azalıb. Belə ki, 1998-ci ildən 2019-cu ilə qədər qadınların xüsusi çəkisi bütün işçilərin 15 faizindən 22 faizə yüksəlibsə, 2021-ci ildə bu rəqəm yenidən 15 faizə düşüb.
Beynəlxalq Qırmızı Xaç Təşkilatının əməliyyatlar üzrə direktoru Martin Şupp hələ keçən ilin noyabrında Əfqanıstanın humanitar fəlakətlə üzləşə biləcəyi barədə xəbərdarlıq etmişdi. Bu şəraitdə Çin sərmayələri sözün əsl mənasında “həyat xətti”nə çevrilir - həm beynəlxalq ictimaiyyətin gözündə qeyri-legitim olan “Taliban” hökuməti, həm də aclıqdan əziyyət çəkən sadə əfqanlar üçün.
Çin kəməndi
“Taliban” artıq keçən ilin payızında Çindən Əfqanıstanı “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünə daxil etməyi xahiş etmişdi. “Taliban” hökumətinin Baş nazirinin müavini təyin edilmiş Əbdül Qani Baradar və Çinin Kabildəki səfiri Vanq Yu “Əfqanıstan və Çin arasında razılaşdırılmış iri iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsini müzakirə ediblər”. Cavab olaraq, Vang Yu ölkənin yaxın gələcəkdə "Çin tərəfindən işə salınan layihələr üzərində praktiki işə başlamaq” niyyətini açıqladı, lakin dəqiq nəyi nəzərdə tutduğunu açıqlamadı.
Bununla belə, Çinin Əfqanıstanı “Kəmər və Yol”a daxil etməyə tələsməməsinə baxmayaraq, ölkə hakimiyyəti faktiki olaraq “talibançılar”ın əl-ayağını başqa yollarla bağlayıb. Belə ki, Kabilin ələ keçirilməsindən bir neçə həftə sonra Çin tərəfi Əfqanıstanın yeni rəhbərliyinə onları nəqliyyat infrastrukturu ilə təmin etməyi təklif edib.
“Daha sonra Çin elektrik enerjisi istehsalı və Mərkəzi Asiyadan neft və qazın nəqli kimi enerji layihələrini öz üzərinə götürmək istərdi”, – “Financial Times” yazır. Digər mənbələr bildiriblər ki, Çin planında ölkənin bütün böyük şəhərlərini birləşdirəcək altı zolaqlı müasir avtomobil yollarının tikintisi də nəzərdə tutulur.
Bu məlumatı onilliklər ərzində “Taliban”ı silahla təmin edən və onları maliyyələşdirən Pakistandakı mənbələr də təsdiqləyib. Beləliklə, Çin təmsilçiləri “Taliban”la fəal təmasdadırlar və hətta sülhə doğru radikal hərəkata sövq ediblər: çinlilər dəfələrlə “Taliban”ı iqtisadi cəhətdən canlanmış Əfqanıstanın faydalarını görməyə çağırıblar.
“Taliban” da Çinin Əfqanıstanın təbii sərvətlərinə investisiyaları artıracağını gözləyir. Yanvar ayında hökumət ölkənin şimalında yerləşən Amudərya çayı hövzəsində neft hasilatı üçün Çinin “Sincan Central Asia Petroleum and Gas” şirkəti ilə müqavilə imzalayıb. Şirkət 25 illik müqaviləyə əsasən, ildə 150 milyon dollara qədər sərmayə qoyacaq, üç ildən sonra bu məbləğ 540 milyon dollara yüksələcək. Əfqanıstan Mədən və Neft Nazirliyinin sözçüsü Omid Xurramın sözlərinə görə, “Taliban” qonorarın 15 faizini alacaq və gündəlik neft hasilatı 1000 tondan başlayacaq , tədricən 20 min tona yüksələcək.
Şərqdən təhlükə
Lakin Əfqanıstan - daha doğrusu “Taliban” - Çin münasibətlərində vəziyyət regiondakı təhlükəsizlik vəziyyəti qədər qeyri-sabitdir. Bu baxımdan, Çin tərəfdaşlardan müəyyən şərtlərə əməl etməyi tələb edir: onlar, xüsusən, Əfqanıstanın şərq sərhədlərindəki uyğurlarla bağlı vəziyyətə aiddir. Çin uzun müddətdir ki, ölkənin onilliklər ərzində Sincanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan uyğur qrupları üçün əsas baza olmasından narahatdır. Kabilin ələ keçirilməsi ərəfəsində Pekində “Taliban” nümayəndə heyətini qəbul edən xarici işlər naziri Vanq Yi digər məsələlərlə yanaşı qrupdan yaraqlılarla hər hansı əlaqəni kəsməyi tələb edib.
2019-cu ildə “The New York Times”ın əldə etdiyi sənədlərin göstərdiyi kimi, terrorla mübarizə və radikallaşma qorxusu Çin Kommunist Partiyasının uyğurlar üçün “yenidən təhsil düşərgələri” şəbəkəsinin əsaslandırılmasında əsas yer tuturdu. Təhlükənin miqyası mübahisəli olsa da, Çin rəsmiləri hələ də bu cür qrupların fəaliyyəti ilə bağlı hər şeyi diqqətlə izləyirlər - xüsusən, BMT-nin 2020-ci ilə dair məlumatına görə, Əfqanıstanda bir neçə yüz uyğur döyüşçü ola bilər.
Çinin dostluq vədlərinə bir növ qarşılıqlı jest olaraq, artıq 2021-ci ilin oktyabrında “Taliban” etnik uyğur yaraqlılarını iki ölkə sərhədinin kiçik bir hissəsinə yaxın ərazidə yerləşən ərazidə yenidən yerləşdirdi. Hərəkat nümayəndələri Şərqi Türküstan İslam Hərəkatı ilə də əlaqələrini kəsiblər. “Biz terrorçuların ərazimizdə təlimlər keçirməsinə icazə verməyəcəyik, başqalarının xarici siyasət proqramlarını həyata keçirmək niyyətində olanlar üçün vəsait toplanmasına icazə verməyəcəyik. Biz Əfqanıstanın terrorçuların toplanması mərkəzinə çevrilməsinə imkan verməyəcəyik”, - deyə “Taliban” sözçüsü Suheil Şahen bildirib. Bununla belə, o, Çindən belə bir tələbin olacağı təqdirdə hərəkatın uyğurları Çin hökumətinə təhvil verməyə hazır olub-olmaması sualına cavab verməkdən imtina edib.
“Onlar inkişaf etməlidir. Yemək lazımdır"
Qərb mediası Kabildə hər cür çinli iş adamı ilə danışıb və onların hər biri əmin edir ki, “Taliban” Əfqanıstanında təhlükələrdən daha çox imkanlar var. Səbəb odur ki, bu, nəhəng azad bazardır, rəqiblərin olmaması və Çin layihələrinin düzgün inkişafı üçün imkanlar mövcuddur.
““Taliban”ın Çin inşaatına ehtiyacı var. Əfqanıstan isə Çinin “Bir Kəmər və Yol” layihəsini Yaxın Şərqlə birləşdirən əsas nöqtədir”, - deyə özünü Dahonq kimi təqdim edən iş adamı “VICE World News”a bildirib. Dahonq Çinin şərqindəki məmləkətində hazırlanmış plastik qablaşdırmanı Əfqanıstana ixrac etmək istəyir.
Özünü Tanq kimi təqdim edən “Chinatown”un işçisi israr edir ki, “Taliban” hakimiyyəti dövründə Əfqanıstan iqtisadiyyatını prioritet edəcək. O, 2020-ci ilin yayında, Qani hökumətinin süqutundan xeyli əvvəl Kabilə necə gəldiyini danışır. Tanq əmin edir ki, peşman deyil və 2021-ci ilin iyulunda Çin hökumətinin təklif etdiyi repatriasiya təyyarəsi ilə uçmamaq qərarına gəlib.
“Qani hökuməti və ya “Taliban”, fərqi yoxdur, onlar inkişaf etməlidirlər. Onlara yemək lazımdır. İnkişaf əbədi tendensiyadır”, - deyə iş adamı fikrini yekunlaşdırıb.