“Tarix göstərir ki, bu vəziyyətdən yeganə səmərəli çıxış yolu qlobal münaqişədir”
İndiyədək İsrail və İran arasında zərbə mübadiləsi adlandırıla bilən “lokal münaqişə” ABŞ-ın müdaxiləsindən sonra yeni səviyyəyə çatıb. İndi iki əsas sual var: Amerikanın nüvə obyektlərinə hücumuna İranın cavabı necə olacaq və Ağ Evin növbəti addımları nələrdən ibarət ola bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün səhər saatlarında ABŞ Prezidenti Donald Tramp elan edib ki, İsraillə İran arasında atəşkəs razılaşması əldə edilib. Bunu İsrail tərəfi də təsdiqləyib. Amma bir neçə saatdan sonra Tramp bildirib ki, nə İran, nə də İsrail atəşkəsə əməl edir. Bu isə o deməkdir ki, raket mübadiləsi səngisə də, münaqişə tam bitməyib. İran tərəfi isə “qələbə qazandığını” iddia etməkdədir. Analitiklər atəşkəsin belə münaqişənin bitməsi anlamı vermədiyini söyləyirlər. Əməliyyatlar dayandırılsa belə, münasiqəyə səbəb – İranın nüvə silahı əldə etmək istəyi bitməyib.
Bir sözlə, Yaxın Şərq alov içindədir. İsrailin İranın hava hücumundan müdafiəsini effektiv şəkildə məhv etdiyi zərbə mübadiləsindən sonra ABŞ sonuncunun nüvə infrastrukturunu bombalayaraq “yerli münaqişəyə” qoşulmuş oldu.
Lakin Tehran gözlənildiyi kimi bu məlumatı təsdiq etməyib və ABŞ-ın hücum etdiyi üç nüvə obyektinin əvvəlcədən boşaldıldığını qeyd edib. Ona görə də Amerika bombalarının ciddi ziyan vurmadığı bildirilir. Üstəlik, İran xarici işlər nazirinin müavini Məcid Taxt-Rəvançinin sözlərinə görə, İran dinc məqsədlər üçün uranın zənginləşdirilməsindən imtina etmək niyyətində deyil. Eyni zamanda, Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilə üzrə üzərinə götürdüyü öhdəliklərə əməl edəcəyinə söz verir. Və xatırladır ki, digər dövlətlərin bu məsələdə ölkəni məhdudlaşdırmaq hüququ yoxdur.
İranın potensial nüvə silahı yaratması mövzusu yeni deyil. Məsələn, 2025-ci il yazın əvvəlində ABŞ Milli Kəşfiyyatının direktoru Tulsi Qabbard Konqresdə çıxış edərək qeyd edib ki, “ABŞ kəşfiyyat xidmətləri İranın nüvə silahı yaratmadığına inanmaqda davam edir”. Eyni zamanda, MKİ direktoru Con Ratkliffin qapalı iclasda İranın buna son dərəcə yaxın olduğunu iddia etdiyi bildirilir.
MAQATE-nin məlumatına görə, Tehran artıq 400 kq-dan çox toplayıb, 60%-ə qədər uranı zənginləşib. Potensial olaraq, bu həcm kifayət qədər tez 90%-ə qədər zənginləşdirilə bilər və o zaman İranın onlarla nüvə başlığı olacaq. Yəni ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələr bir növ qabaqlayıcı zərbələrdir.
Və “The Wall Street Journal”ın xəbərinə görə, iyunun 19-da ABŞ Prezidenti Donald Tramp nüvə probleminin diplomatik həlli üçün İrana “bir qədər vaxt, ən çoxu iki həftə” verməyə hazır olduğunu qeyd edərkən, ABŞ-ın Yaxın Şərqdə gələcək əməliyyatının planlaşdırılması artıq başa çatmışdı. Və Tramp bu planları təsdiqlədi.
Ukrayna Demokratik Təşəbbüslər Fondunun Regional Təhlükəsizlik və Münaqişələrin Tədqiqat Departamentinin rəhbəri Maria Zolkina UNİAN-a deyib ki, müttəfiqliyə baxmayaraq, İsrail və ABŞ-ın İranla bağlı maraqları hələ də fərqlidir. Onun sözlərinə görə, Tramp yüksək nəticələr, onun "böyük" Amerikanın "böyük" lideri kimi imicini möhkəmləndirəcək sürətli siyasi dividendlər axtarır: “Sadəcə olaraq, bu məqsədə çatmaq üçün alətlər dəyişə bilər: əvvəlcə o, danışıqlar yolu ilə şöhrət qazanmağa ümid edirdi. Rusiya və Ukraynanı, İsraili və HƏMAS-ı danışıqlar masasına gətirmək istəyirdi ki, heç bir uğur əldə etmədi. Diqqət mərkəzi və alətlər də dəyişdi: çağırışlardan bombardmanlara keçid oldu”.
Beynəlxalq məsələlər üzrə ukraynalı ekspert İqor Tışkeviç isə qeyd edib ki, İsrailin marağı ABŞ-ı uzunmüddətli qarşıdurmaya sürükləməkdir: “Amma Tramp üçün “sürətli müharibə” yaxşıdır və faydalıdır. Ona görə də, tərəflərin atəşkəs əldə etməsinə çalışdı və bəyan etdi. Amma sonra əməl olunmadığını dedi”.
“Digər tərəfdən, uzanan seçim, xüsusən də Konqresə aralıq seçkiləri üçün kampaniyanın tezliklə başlayacağı zaman müharibənin uzanması o qədər də cəlbedici variant deyil”, politoloq qeyd edib.
Tışkeviçin sözlərinə görə, İran və ABŞ yəqin ki, bir-birini təhdid edəcək və hələlik gərginlik qalacaq: “Gələcəkdə isə Ağ Evin İranın hərəkətlərinə mütənasib davranacağı açıq-aydın hiss olunur”.
Daha bir məsələ isə İranın cavab addımlarıdır. "Ukrayna Prizması" Xarici Siyasət Şurasının eksperti Oleksandr Krayev isə bildirib ki, İran Hörmüz boğazını bağlaya bilər ki, bunun ağır nəticələri olacaq: “Lakin Tehranın bundan əvvəl - 2015-2019-cu illərdə necə hərəkət etdiyini nəzərə almağa dəyər. Cavab və sərt addımlarla bağlı "qışqırıqlar"la bərabər, İran bütün əvvəlki hallarda iki xüsusi tədbirdən istifadə edib - öz nəzarət zonası daxilində gəmiləri dayandırmaq və potensial olaraq həbs etmək, həmçinin öz nəzarət zonasından kənarda ballistik raketlərin "təlim buraxılışları"nı həyata keçirmək. Bütün gəmiləri dayandırmaq mümkün olmasa belə, bu yenə də növbələr və gecikmələr yaradacaq - bir növ “yumşaq təzyiq” və təhlükəsiz təhlükəli addımlar”.
Yaxın Şərqdə cərəyan edən münaqişənin başqa bir aspekti daha qlobal xarakter daşıyır. Söhbət dünyada təsir və rolların bölüşdürülməsinin yenidən formatlaşdırılmasından gedir. Ukraynalı analitik Taras Jovtenkonun fikrincə, bütün mövcud vəziyyət “illər və onilliklər əvvəl başlanmış və indiki Ağ Evin tamamilə səriştəsiz xarici təhlükəsizlik siyasətinin pik həddə çatdığı bir çox proseslərin birbaşa nəticəsidir: "Tramp ikinci dəfə Ağ Evə gəldiyi andan o təkcə ABŞ-ın xarici siyasətini deyil, həm də beynəlxalq alyans və müttəfiqlərin qlobal sistemini yenidən qurmağa başladı. Lakin o yalnız əvvəlki sistemi faktiki olaraq məhv etməyə müvəffəq oldu. Sonda dövlətlər müttəfiqsiz və xarici təhlükəsizlik siyasətində qazancsız qaldı. Tarix göstərir ki, bu vəziyyətdən yeganə səmərəli çıxış yolu qlobal münaqişədir. Yəni Üçüncü Dünya müharibəsi”.
"Çox güman ki, növbəti mərhələdə kütləvi qırğın silahlarından istifadə olacaq. Belə ssenarinin ehtimalı neftin dünya bazarındakı qiymətlərindən daha sürətlə artır". Bu sözləri isə ukraynalı diplomat və siyasi ekspert Valeri Çalı deyib.
O xatırladıb ki, nüvə silahlarının azaldılması ilə bağlı son müqavilə 2026-cı ilin fevralında başa çatır, sonra isə heç bir qayda və ya məhdudiyyət yoxdur: "Bu “Pandoranın qutusu”nun açılması faktının ilk şokundan sonra kimin hansı mövqelərdə olması fiksasiyası və nüvə potensialının paralel hesablanması olacaq. Onda bütün nüvə silahı və potensial bazası əsasında sistem qurulacaq. Onları istifadə etməyə hazır olan bütün digər ölkələr şanslı olanları nüvə çətiri altında gizlətməyə çalışacaq."
Təbii ki, bunlar yalnız proqnozlardır. Bəlkə də qorxu öz rolunu oynayacaq və bəşəriyyət bu cür təhdidlər qarşısında dayanacaq. Belə olan halda, dünya hələ müəyyən dövr üçün aydın qaydalar və məhdudiyyətlər olan bir sistemə qayıda biləcək.