Nəfəs dərmədən işlə: bir çox Azərbaycan vətəndaşı məzuniyyətsiz çalışır
Əksər insanlar yayda istirahət etməyi üstün tuturlar. Birincisi, yay tətilində olan uşaqlarla daha çox vaxt keçirmək imkanı olur. İkincisi, bu, çimərlik mövsümüdür və hava istirahət üçün əlverişlidir. Amma çox adam istər yayda, istərsə də ilin istənilən vaxtında istirahət etmək imkanına malik deyil. Və hamısı da qeyri-rəsmi məşğulluğun çiçəklənməsi və bəzi işəgötürənlər tərəfindən qanun pozuntuları səbəbindən baş verir.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatına görə, dünyada iki milyard insan formal məşğulluq olmadan işləyir - onlardan 93%-i adi hüquqdan məhrum edilmiş inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür.
Azərbaycanın əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri Sahil Babayevin dediyinə görə, ölkəmizdə son illər əmək müqavilələrinin sayı 30 faiz artıb. Lakin məşğul əhali arasında hələ də işəgötürənlə hüquqi müqavilə bağlamış vətəndaşlar azdır. Onun sözlərinə görə, növbəti illərdə bu məsələyə xüsusi diqqət yetiriləcək.
Paytaxt sakini Elmira Qasımova mənzil, ev təmizliyi ilə pul qazanır: “Axırıncı dəfə uzun illər əvvəl, rəsmi işə düzələndə məzuniyyətə getmişdim. Amma uzun illərdir ki, özüm özümə işləyirəm. İstirahət mənim üçün heç bir sifariş və buna görə də gəlirin olmaması deməkdir. Ona görə də gücüm çatdığı müddətcə istirahət və bayram günləri olmadan işləməyə üstünlük verirəm”.
Azərbaycanda onun kimilər çoxdur, amma hətta rəsmi işlə məşğul olanlar da tətildə həmişə tam istirahət edə bilmirlər, məsələn, bəziləri heç olmasa vaxtaşırı evdən işləməli olur.
Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqasının (VƏHML) rəhbəri Sahib Məmmədov AYNA-ya şərhində xatırladıb ki, Azərbaycanda iqtisadi fəal əhalinin sayı 5 milyon nəfərdən çoxdur, muzdla işləyənlərin isə əmək məzuniyyəti hüququ var: “Statistikaya əsasən, 2023-cü il yanvarın 1-i vəziyyətinə ölkədə muzdla çalışan işçilərin sayı ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 24,8 min nəfər və ya 1,5 faiz artaraq 1733,9 min nəfərə çatıb ki, bunun da 903,3 min nəfəri dövlət müəssisələrində, 830,6 min nəfər isə qeyri-dövlət sektorunda çalışanlardır”.
Məmmədov deyib ki, əmək müqaviləsi ilə işləyənlərə ən azı sənədlərə uyğun olaraq məzuniyyət verilir: “Dövlət və iri özəl şirkətlərdə bununla bağlı heç bir problem yoxdur. Əmək müqaviləsi bağladığı yerlərdə işləyən, lakin qanunvericiliyin bu tələbinə əməl edilməyən yerdə çalışanlar məzuniyyətsiz qalırlar. Və təbii ki, qeyri-rəsmi əmək bazarında”.
“Elə olur ki, insan rəsmi olaraq məzuniyyətdədir, amma yenə də işləməyə davam edir və bu, həm dövlət, həm də özəl sektorda olur. Həm də bəzən işçiyə bir müddət, deyək ki, bir həftə istirahət verilir, sonra isə işə qayıtması tələb olunur. Bəzi hallarda işçinin razılığı ilə məzuniyyətdən geri qaytarıla bilər. Amma biz bunu adətən qeyri-rəsmi şəkildə edirik. Belə ki, əgər işçi iş yerində xəsarət alırsa, bu, sığorta hadisəsi sayılmayacaq və o, iş yerində bədbəxt hadisələrdən sığorta almayacaq”, - deyə ekspert bildirib.
Qeyd edək ki, ötən il Əmək Məcəlləsinə dəyişiklik layihəsi hazırlanıb və ona əsasən illik məzuniyyət icbari ola bilər. Hansı mərhələdədir - bu gün məlum deyil.
VƏHML rəhbərinin sözlərinə görə, çoxlarının illərdir məzuniyyətləri yığılıb, lakin hər kəs onlara görə kompensasiya ala bilməyib: “İndi də belə hallar var. İşçi işdən çıxarıldıqdan sonra yalnız əsas əmək məzuniyyəti üçün kompensasiya ala bilər, lakin əlavə, məsələn, staj ödənişləri üçün deyil”.
Psixoanalitik Eldar Haqverdi AYNA ilə söhbətində qeyd edib ki, məzuniyyətin olmaması və rəsmi statusu olmayan iş psixoloji baxımdan insan üçün mənfi nəticələrə səbəb ola bilər: “Əsassız olmamaq üçün bir neçə mümkün mənfi təsirləri qeyd edəcəm. Onlardan biri fiziki və emosional yorğunluqla xarakterizə olunan asteniyadır. İnsanlarda yorğunluq, zəiflik, əsəbilik müşahidə olunur ki, bu da məhsuldarlığın, konsentrasiyanın və iş keyfiyyətinin azalmasına səbəb ola bilər. "Dayanmadan işləmək Ceki kütləşdirir" (“All work and no play makes Jack a dull boy”) – məşhur “Parıltı” filmində deyilən ifadəni xatırlayın. İstirahət etmədən işləmək ilə əlaqəli daimi gərginlik və stress, narahatlıq, psixi pozğunluq və depressiya kimi psixi sağlamlıq problemlərinin inkişaf riskini artıra bilər. İşdən ayrıla bilməmək daimi gərginlik hissinə və sağalmaq üçün vaxtın olmamasına səbəb ola bilər”.
Mütəxəssis diqqətə çatdırıb ki, məzuniyyətin olmaması və daimi işləmək iş və şəxsi həyat arasında balanssızlığa səbəb ola bilər: “İnsan tez-tez şəxsi münasibətlərdə problemlər, yaxınları ilə ünsiyyətdə çətinliklər və yadlaşma hissi ilə qarşılaşır. Digər mənfi təsir - motivasiyanın və işdən məmnunluğun azalmasıdır. İstirahət etmək və nailiyyətlərini qeyd etmək imkanı olmasa, insan getdikcə motivasiyasını və işə marağını itirə bilər. Tətil maaşının olmaması iş məmnunluğunun azalmasına və demotivasiyaya səbəb ola bilər”.
“Tətil olmadan daim işləmək tükənmə riskini artırır. Tükənmişlik iş yerində uzun müddət davam edən streslə əlaqəli emosional, fiziki və zehni tükənmə vəziyyətidir. Bu, məhsuldarlığın azalmasına, emosional tükənməyə və sağlamlığın pisləşməsinə səbəb ola bilər. Əslində tükənmə də uzun sürən astenik sindromdur”, - deyə Haqverdi vurğulayıb.