“İran rejimi belə etiraz dalğası gözləmirdi: cəmiyyətin qəzəbi o yerə çatıb ki, artıq etirazları asanlıqla yatırmaq mümkün deyil, polislər yetmir, “Bəsic” çatışmır”
Tanınmış rusiyalı şərqşünas, politoloq Mixail Maqid AYNA-ya müsahibəsində İrandakı daxili siyasi vəziyyət və onun hansı prosesləri hərəkət gətirə biləcəyi barədə danışıb.
- İran ətrafında vəziyyət gərginləşir. İranda demək olar ki, hər gün İran hərbçilərinin və polisinin öldürülməsi ilə müşayiət olunan mitinqlər keçirilir. Hazırda İranın daxilində və ondan kənarda hansı proseslər gedir?
- İran hərbçiləri hələlik etirazların yatırılmasında iştirak etməyiblər və rejimin bu məqsədlə onlardan istifadə edib-etməyəcəyi məlum deyil. Ordunun üsyançı xalqa qarşı istifadəsi təhlükəli ikitərəfli silahdır, çünki orduya başqa cür, nəzəri cəhətdən ona ölkəni müdafiə etmək, ona hücum etməmək öyrədilirdi. Bəzən bu silahlar işləyir və rejimi qoruyur, bəzən də, məsələn, Misirdə 2011-ci ildə ərəb baharı zamanı baş verdiyi kimi, ordu rejimə itaətdən çıxır. Ona görə də İran rejimi hələ də ordudan istifadə etmir.
Etirazları yatırmaq üçün bir neçə qüvvədən istifadə edilir. Bunlar polis, etirazları dağıtmaq üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi polis bölmələri, “Bəsic” silahlıları və yerli təhlükəsizlik qüvvələrinin müxtəlif silahlı birləşmələridir. İran cəmiyyətində bu gün “Bəsic”ə - şəhərətrafı qəsəbələrdən və kəndlərdən işə götürülən, pul müqabilində etirazçıların öldürülməsi ilə məşğul olmağa razılaşan insanlara xüsusi nifrət bəslənir. “Bəsic” SEPAH-a tabedir. Artıq çoxlu “Bəsic” üzvü etirazçılar tərəfindən öldürülüb, insanlar onlara qarşı mübarizə aparırlar.
İştirakçıları ağır iqtisadi vəziyyətdən, rejimin bunun öhdəsindən gələ bilməməsindən hiddətlənən İranı etirazlar bürüyür. Əhalinin yarıdan çoxu yoxsulluq həddində və ya ondan aşağıda yaşayır, çayların quruması ilə bağlı dəhşətli ekoloji böhran İranı silkələyib. Qadınlar əxlaq polisinin hücumlarından hiddətlənirlər (iğtişaşın başlanğıcı da Məhsa Əmini adlı kürd qızın hicabı yanlış geyindiyinə görə polis tərəfindən öldürülməsi olub). Bəzi işçi qrupları, xüsusən də neft və neft-kimya sənayesi işçiləri tətil edir və bu, təkcə etirazlara rəğbət deyil: onlar iş şəraitinin kəskin pisləşməsini, rejimin neoliberal siyasətini, yüz minlərlə işçinin müvəqqəti işə götürülməsini bəyənmirlər. Bazarilərin tətilləri də kütləvi hal alır - kiçik biznesmenlər də narazıdırlar. Etnik və dini azlıqlar ayrıseçkiliyə etiraz edirlər.
Keçmişdə rejim bütün etirazları yatırıb – iranlılar 2017-ci ildən iğtişaşlar törədirlər. Hamı bu dəfə oxşar bir şey gözləyirdi. Amma görünən odur ki, cəmiyyətin qəzəbi o yerə çatıb ki, artıq bunu etmək asan deyil, polislər, “Bəsic”lər çatışmır, etirazlar ay yarımdır ki, davam edir. Eyni zamanda, etirazçıların da Ali dini lider rejimini devirməyə gücü çatmır. Belə bir fikir var ki, rejim legitimliyini itirib. Son Prezident seçkilərinə iranlıların yalnız azlığı gəldi, gələnlərin əhəmiyyətli bir hissəsi məcburi şəkildə toplanan dövlət işçiləri idi, daha 4 milyonu isə bütün namizədlərin əleyhinə səs vermişdi.
- İranda elitadaxili fikir ayrılıqları varmı?
- Hakim sinif - SEPAH-ın zirvəsi ilə ölkənin təhlükəsizlik qüvvələrinə, əsas idarə və şirkətlərinə nəzarət edən ruhanilər və bütün digər sosial təbəqələr arasında böyük daxili uçurum var. Bu parazit, superzəngin korrupsioner elita büdcəni mənimsəyərək milyonlarla dollar qazanır. Onlar birbaşa və ya öz qohumları vasitəsilə dövlət tərəfindən dotasiya olunan şirkətləri idarə edir və digər iranlıların həyat səviyyəsinin aşağı düşdüyü bir vaxtda varlanırlar.
Elitanın pullarını BƏƏ və Qətərə çıxaran itaətsiz dəbdəbəsi xüsusilə qəzəb doğurur. Yüksək rütbəli ilahiyyatçıların və hərbçilərin övladları “Instagram”da villalarının, avtomobillərinin və hovuzlarının qarşısında yarıçılpaq fotolarını yerləşdirir, ataları isə İran cəmiyyətinə təqva qaydalarından danışır və qadınların hicabı səhv geyindiyinə görə döyülməsini əmr edir. Tehranda bir çox qadınlar hicab taxmağı dayandırıblar. Bu, rejimin məsələyə daxili siyasətin mühüm hissəsi kimi baxdığı üçün vəziyyətə nəzarəti müəyyən qədər itirdiyinin göstəricisidir. İran dövləti-kilsədir, teokratiyadır, vəlayəti-fəqih, yəni ali fəqih-ilahiyyatçı dövlətdir. Ali Rəhbər Əli Xameneyinin məcburi elan etdiyi qaydalar kütləvi şəkildə tətbiq olunmazsa, bu, rejim üçün ciddi zərbədir. Lakin, onun devrilməsi hələ çox uzaqdadır.
- İran hökumətinin sabitlik səviyyəsini nə müəyyənləşdirir?
- Bu gün çox şey üç amildən asılıdır:
Birincisi, işçi sinfi. 1979-cu ilin noyabrında neft və metallurgiya sənayesi işçilərinin rəhbərlik etdiyi güclü tətil İran iqtisadiyyatını iflic etdi. Sonra fabrikləri fəhlə şuraları ələ keçirdi və bu, şah rejiminin ayaqları altındakı fundamenti laxlatdı. Bu gün sosial sinfi etirazın bu qədər böyük və dərinliyi və miqyası ilə radikal hərəkətləri yoxdur və olub-olmayacağı da məlum deyil.
İkincisi, ordu hələ öz sözünü deməyib. O, bu gün tədbirlərdə iştirak etmir. 1979-cu ildə ordunun əksəriyyəti inqilaba qarşı çıxmadı, hərbçilərin bir hissəsi onun tərəfinə keçdi. Amma bu gün nə olacağını bilmirik.
Üçüncüsü, indiyə qədər ən güclü çıxışlar, o cümlədən silahdan istifadə Kürdüstan və Sistan-Bəlucistanda keçirilir. İran Azərbaycanında nə baş verəcəyindən, proseslərin necə inkişaf edəcəyindən çox şey asılıdır, həm də paytaxtdan çox şey asılıdır.