Eldar Zeynalov: “İnsan haqları müdafiəçilərinin maddi vəziyyəti arzuolunan deyil”
Yola saldığımız il hər cəhətdən çətin oldu. Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov AYNA-ya müsahibəsində ötən il vətəndaşların və hüquq müdafiəçilərinin üzləşdiyi çətinliklər və 2021-ci ildə insan hüquqlarının qorunması sahəsində gözləntilər barədə danışıb.
- Son bir ildə insan hüquqları ən çox hansı sahələrdə pozulurdu? Şikayətlər nədən ibarət idi?
- Siyasi hüquqlara riayət edilməsi ilə bağlı problemlər arxa plana çəkildi, ancaq daha çox sosial və iqtisadi problemlərlə bağlı oldu şikayətlər. Əsasən, vətəndaşlar pul çatışmazlığından, işsizlikdən şikayətləndilər, ancaq adi vaxtlardan fərqli olaraq, pandemiyada bunun üçün əsaslı səbəblər var idi: işsizlərin sayı 5 dəfə çoxaldı.
Çox vaxt insanları virus deyil, gələcəyə dair qeyri-müəyyənliklər, öz xəstəlikləri və ya ailə üzvlərinin xəstəlikləri halında öhdəsindən gəlməyəcəkləri narahatlığı öldürürdü. Bir çox insan, yüngül şəkildə virusa yoluxduqdan sonra, taleyin ümidinə buraxıldı. Evdə heç kim onlara baş çəkmədi, pulsuz dərmanlar vəd olunduğu kimi verilmədi, apteklər qiymətləri qaldırdılar.
Başqa bir şikayətçi qrupu dələduzların qurbanıdır. İndi insanlara yaralı əsgərlər, qayıdan qaçqınlar və s. haqqında hekayələr danışaraq, onların son pullarını almağa çalışırlar. Birdəfəlik yardım almaqla bağlı problemlər üçün də müraciət edirlər. Məsələn, bu gün 190 manat müavinət verilməyən bir qadın şikayət etdi. Mərhum atasının evi var idi. Onu satıb, özünə bir mənzil alıb. Hər şey sənədləşdirilib. İndi səlahiyyətlilər ona iki evi olduğunu yazır və bunun əskini sübut edən sənədlərin surətlərini bir kənara qoyurlar: bu məlumatın onların kompüterlərində yazıldığını söyləyirlər. O qadına hansı instansiyalara müraciət etməsini məsləhət gördüm.
- Ötən il insan haqları müdafiəçilərinin özləri üçün hansı çətinliklərlə yadda qaldı?
- Əvvəlcə pandemiya və daha sonra hərbi vəziyyət səbəbiylə insan haqları müdafiəçiləri birdən-birə ev dustaqlığı kimi bir həyatla qarşılaşdılar. Həm ölkə daxilində, həm də xaricdə iş görmək üçün bir yerə getmək mümkün olmadı (Avropaya və MDB-yə bir neçə planlı ezamiyyətim var idi). Yoluxma təhlükəsi olduğu üçün vətəndaşları qəbul etməyi də dayandırmalı oldum. Hətta, şəhər daxilində həmkarların ilə əlaqə qurmaq üçün onlayn konfranslardan və sosial şəbəkələrdən istifadə etmək lazımdır, eyni zamanda internetin də sürəti azaldıldı.
Digər tərəfdən, insan haqları müdafiəçilərinin maddi vəziyyəti də arzuolunan deyil. Xarici maliyyələşmə dayandırılıb, maliyyə bir dövlət fondundan gəlir ki, o da mövcud 4000-dən çox qurumdan yalnız 500 qeyri-hökumət təşkilatını maliyyələşdirir. Və onsuz da ən zəruri xərcləri ödəməyən işsizlik müavinətləri almağa belə, bir çoxumuzun haqqı yoxdur.
Pandemiya səbəbindən əhəmiyyətli dərəcədə məlumat aclığı yaşayırıq. Məsələn, pandemiya bəhanəsi ilə insan haqları müdafiəçilərinə həbsxanalara giriş qadağan edildi. Acınacaqlı vəziyyət barədə bir çox sosial media siqnallarının da qəsdən saxta olduğu ortaya çıxır.
Pandemiya Azərbaycanın BMT-də hesabatlarının nəzərdən keçirilməsini pozdu – 2021-ci ilədək təxirə salındı. Bu, səlahiyyətlilərimizin islahatların həyata keçirilməsi ilə bağlı faydalı məsləhətlər almamaları deməkdir.
- Bu il ölkədə insan hüquqlarının qorunması sahəsində nələr edildi?
- Əhəmiyyətli hadisələrdən bir sıra işğal olunmuş bölgələrin azad edilməsinin adını çəkəcəyəm - bu da məcburi köçkünlər probleminin həlli deməkdir. Səlahiyyətli şəxslər bu ərazilərdə normal həyatın bərpası ilə bağlı problemlərə çox tez reaksiya verirlər. Digər bir nailiyyət isə “elektron hökumət”in yaradılması və istifadəsində əsaslı dəyişiklikdir və pandemiya bu prosesi stimullaşdırır. İnternet texnologiyalarından istifadə edərək evdən çox şey etmək olar. Bu, onsuz da bir çox xırda korrupsiya növünü bərk əsaslardan məhrum etdi, ofislər və səlahiyyətlilərin kabinetləri arasında sonsuz get-gəl ehtiyacını ortadan qaldırdı. Məhbusların məhkəmədə distansiyadan, yorucu və alçaldıcı daşınma olmadan ifadə verdikləri bir neçə hadisədən xəbərdaram.
Pandemiya səbəbindən, 65 yaşdan çox məhbus sərbəst buraxıldı. Adi həbs cəzası əvəzinə ev həbsinə daha çox rast gəlinir. Ancaq ümumiyyətlə, ölkədəki vətəndaş cəmiyyəti uzun sürən bir böhrana davam edir, halbuki onların potensialından daha yaxşı istifadə edilə bilər.
- Gələn ildən gözləntilər nədir?
- Ümid edirəm ki, 2021-ci ildə məcburi köçkünlərin Aşağı və Yuxarı Qarabağ bölgələrinə qayıtması üçün şərait yaradılacaq və orada dinc həyatın təşkili ilə bağlı məsələlər insan hüquqları müdafiəçilərinin gündəminə gələcək. Koronavirusla bağlı rəsmi açıqlamalar bunun gələn il bitəcəyinə ümid yaradır. Bu, baş verərsə, pandemiya və karantin tədbirləri ilə əlaqəli bir çox spesifik problem aradan qaldırılacaq.
Ümid etmək istərdim ki, Avropa İttifaqı ilə danışıqlar prosesi başa çatacaq və Azərbaycanla uzun müddətdir ki, başıbəlalı ikitərəfli müqavilə imzalanacaq. Bu, ölkədəki islahatlara yaxşı bir təkan verəcək və vətəndaşlarımız üçün Avropaya daha geniş bir qapı açacaq.