Azər Qarayev: “Xəzəryanı ölkələrin hökumətlərini bu nadir su anbarının xilası üçün təcili addımlar atmağa çağırıram”
Xəzər dənizi sürətlə dayazlaşır. Bu, ciddi narahatlıq yaratmaya bilməz. Dayazlıq bu nadir təbiət obyektinin faunasına və bütün Xəzəryanı ölkələrin, o cümlədən Azərbaycanın rifahına mənfi təsir göstərəcək. Heyvanların Mühafizəsi İctimai Birliyinin rəhbəri Azər Qarayev AYNA-ya müsahibəsində dünyanın ən böyük gölü ilə bağlı baş verənlərdən və onun ekoloji problemlərinin həlli yollarından danışıb.
- Təşkilatınız heç vaxt bu nəhəng göl ilə bağlı baş verənlərə biganə qalmayıb. Xəzər dənizi ilə bağlı həyata keçirilən layihələr barədə nə deyə bilərsiniz?
- Xəzərin çətin günlər yaşadığının əsas göstəricilərindən biri 2000-ci illərin əvvəllərində Xəzər suitilərinin kütləvi şəkildə tələf olması idi. Biz buna cavab verməyə bilmədik və vəziyyəti öyrənmək üçün layihəyə bu məməlilər üzrə ən yaxşı mütəxəssislərdən biri, Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşı Tariel Heybətovu cəlb etdik. Ekspedisiyalar zamanı aşkar etdik ki, cəmi bir ay ərzində 750 ölü suiti sahilə çıxıb. Bu heyvanın Xəzər qida zəncirinin başında olduğunu başa düşmək vacibdir. Biz beş Xəzəryanı dövlətin hökumətlərinin diqqətini bu həyəcanverici siqnala yönəltməyə çalışdıq.
UNEP (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramı) Xəzərin Ətraf Mühit Proqramının təşəbbüskarı olub. Amma təəssüf ki, yalnız səthi nəticələr çıxarılıb. Aparılan araşdırmalar göstərib ki, ölüm səbəbi ətyeyən heyvanlarda vəba xəstəliyidir. Lakin bu xəstəliyin baş verməsində bir sıra kumulyativ faktorların rol oynaya biləcəyi də vurğulanıb. Onların arasında neft hasilatı, Xəzər dənizinə çay axını ilə atılan pestisidlər, kimyəvi çirklənmə ilə bağlı dib çöküntüləri və sair var.
Digər səbəb 2003-2004-cü illərdə başlayan mneniopsis (isti bölgələrdə dəniz suyunda yaşayan ctenophores növü) ilə çirklənmədir. Bu zərərli növ tankerlərin göyərtə suları ilə birlikdə Volqadan Xəzər dənizinə daxil olub. Mneniopsis Xəzər kilkələrinin qidalandığı çoxlu zooplanktonu məhv etdi. Yem bazasının olmaması onun sayının azalmasına səbəb oldu. Onlar isə əslində bir çox növlərin, o cümlədən Xəzər suitisinin əsas yemi idi.
Bir sıra amillər suitilərin bu su anbarında yaşamasını çətinləşdirib. Ötən əsrin 50-ci illərində sayı 50 mindən çox olan kommersiya növləri nəsli kəsilməkdə olan növə çevrildi. Xəzər suitiləri 2017-ci ildə “Qırmızı Kitab”ın yeni nəşrinə daxil edilib. Təxmini məlumatlara görə, populyasiyanın sayı 5000 başdan azdır. Bu faciəyə hələ də ciddi elmi, etik və iqtisadi qiymət verilməyib. Canlı suitilərin vəziyyətini araşdırmaq, xəstələri müalicə etməyə çalışmaq lazımdır, lakin Xəzəryanı dövlətlərin heç birində onlar üçün bir dənə də olsun reabilitasiya mərkəzi yoxdur.
- Nəsli kəsilməkdə olan digər növ nərəkimilərdir...
- Bəli, son illərdə Xəzər nərəsi və beluqa kimi mühüm kommersiya növlərinin populyasiyasının bərpasına cəhdlər edilib. Lakin onların balıq inkubatorlarında yetişdirilməsi işin yarısı da deyil. Nərə balıqları harada yaşamalıdır? Onlar üçün normal yaşayış yeri yoxdur. Xəzər dənizinin qollarında müxtəlif su elektrik stansiyalarının yaradılması ilə əlaqədar təbii kürü tökmə faktiki olaraq dayandırıldı. İqlim dəyişikliyini unutmamalıyıq. Nərə balıqları yalnız minimum duzlu suda yaşayır. İstiləşmə səbəbindən duzluluğun artması növlərin nəsli kəsilməsinə səbəb ola bilər.
- Xəzər dənizinin dayazlaşmasının ölkəmiz üçün fəsadları da diqqət qaçmır...
- Bu, bir çox sahələrə, xüsusən də turizmə mənfi təsir göstərəcək. Sırf Xəzər dənizinə görə buraya çoxlu turist gəlir. Ömrü boyu balıqçılıqla məşğul olan Neftçala, Salyan və digər rayonların sakinləri, böyük ehtimalla, meqapolisə miqrasiya etmək məcburiyyətində qalacaqlar. Və ümumiyyətlə, ölkəmizin Xəzərsiz necə olacağını təsəvvür etmək sadəcə olaraq mümkün deyil. Ötən əsrdə su anbarının vəziyyətinə mənfi təsir göstərən əsas amil Xəzəryanı ölkələrin texnoloji inkişafı, dağ-mədən sənayesi, balıqçılıq, kənd təsərrüfatında müxtəlif kimyəvi gübrələrin və pestisidlərin istifadəsi olub. Xəzərin təbii sərvətləri amansızcasına istismar olunur. Su anbarına antropogen təsir hər gün artır.
Dayazlaşmadan danışarkən qeyd etmək istərdim ki, bu, bütün Xəzər faunasının populyasiyasına mənfi təsir göstərir. Suyun duzluluğunun artması ilə bir çox növ ölə bilər. Onların yerini başqaları tutacaq. Səviyyənin azalması ilə su daha tez isinir, yəni mövsümi temperatur dəyişir. Bu isə iqlim dəyişikliyi ilə yanaşı daha bir neqativ faktora çevrilir. Müəyyən bir temperaturda həyata uyğunlaşa bilməyən növlər yaşaya bilməyəcək.
Unutmaq olmaz ki, Xəzər qapalı su hövzəsidir ki, bu da onu qidalandıran çayların axınından asılıdır və bu çaylar da amansızcasına istismar olunur və xüsusilə yay aylarında axını azalır. Qlobal istiləşmə isə vəziyyəti daha da pisləşdirir. Bəzi alimlər Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalmasının normal bir hadisə olduğunu deyirlər, lakin tarix belə sürətlə dayazlaşmanı xatırlamır. Unikal gölün yoxa çıxmaması üçün mümkün olan hər şey edilməlidir.
- Xəzər dənizini Aral dənizinin aqibəti gözləyə bilərmi və bunun qarşısını necə almaq olar?
- Mən bunun baş verməsini həqiqətən istəmirəm. Amma xatırladım ki, Aral öləndə alimlər var idi ki, “qorxulu heç nə baş vermir” deyə əhalini sakitləşdirirdilər. Və sonda o, sadəcə olaraq öldü və bu, Orta Asiyanın bir çox ölkələri üçün böyük faciə oldu. Təhlükə siqnallarını görən 2000-ci illərin ortalarında fəal ictimaiyyət Xəzərdə qorunan ərazinin yaradılmasının zəruriliyi ilə bağlı hökumətlərə müraciət etdi.
Bəs aktiv neft hasilatı fonunda kim buna gedəcək? Bəli, aydındır ki, çətindir, amma bunu etmək lazımdır, çünki söhbət dənizin taleyindən gedir. Gələcək nəsillərə nə qoyacağıq? Kompromis təklif edildi: ən azı Şimali Xəzərin mühafizə zonası elan edilməsi. Çünki burada dərin zonalar azdır və qışda buzlaşmalar baş verir ki, bu da suitilərin çoxalması üçün zəruri şərtdir, lakin bu da edilmədi.
Mən Xəzəryanı ölkələrin hökumətlərini, alimləri, əhalini nadir su anbarımızın xilası üçün diqqətli olmağa və səmərəli addımlar atmağa çağırıram. Artıq gerisayım başlayıb və vəziyyət Xəzərin xeyrinə deyil.