Türkiyəli liderinin Ukraynaya yönəlik bəyanatları dünyanın diqqət mərkəzində: nə baş verdi ki, Ankara Moskvanı “ürəyindən vurmaq” qərarına gəldi?
Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin Türkiyəyə səfəri, əsir götürülən Azov döyüşçülərinin gözlənilmədən geri qaytarılması ilə başa çatıb. Bu hadisə bütün dünyanın diqqətini çəkib.
Rusiya ilə əsir mübadiləsinə dair müqavilədə nəzərdə tutulurdu ki, beş Azov komandiri Ərdoğanın şəxsi himayəsi altında hərbi əməliyyatlar bitənə qədər Türkiyədə qalmalıdır. Lakin onların hamısı Zelenskinin səfərindən sonra Ukraynaya qayıdıb. Qrupun komandiri Denis Prokopenko, onun müavini Svyatoslav Palamar, həmçinin Oleq Xomenko, Sergey Volınski və Denis Şleqa azadlığa buraxılıb.
Azov komandirlərinin Türkiyədə olması ilə bağlı saziş 21 sentyabr 2022-ci il tarixində 55 Rusiya hərbi əsiri və Ukrayna vətəndaşı Viktor Medvedçukun 215 ukraynalı döyüşçüyə dəyişdirilməsi çərçivəsində bağlanıb.
Digər əlamətdar hadisə - Zelenski ilə görüşdən sonra birgə mətbuat konfransı zamanı Ərdoğan Ukraynanın NATO-ya üzv olmaq hüququna malik olduğunu bildirib. Eyni zamanda, Türkiyə lideri ölkəsinin Ukraynadakı vəziyyət kontekstində Kiyevə dəstəyini davam etdirəcəyini vurğulayıb.
“Biz həmişə Ukraynanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyimizi ifadə etmişik. Ukrayna NATO üzvlüyünə layiqdir”, - deyə Ərdoğan söyləyib.
O, bununla da kifayətlənməyib - Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin avqustda Türkiyəyə səfər edəcəyini deyib. İki ölkə başçısı taxıl müqaviləsinin uzadılmasını müzakirə edəcək: “Cənab Putin gələn ay Türkiyəyə səfər edəcək. Və yenə də bu mövzunu təkbətək formatda müzakirə etmək imkanımız olacaq. Önümüzdəki dövrdə də onunla telefon danışıqlarımı davam etdirəcəyəm”.
Moskva bundan əvvəl Ukrayna limanlarından taxıl ixracına dair sazişin müddətini iyulun 17-dən sonra uzatmayacağı ilə hədələyib. Rusiya rəsmiləri taxıl müqaviləsinin şərtlərinə görə ölkəyə verilən vədlərin yerinə yetirilmədiyini deyiblər.
Bununla yanaşı, Zelenskinin İstanbula səfəri zamanı Türkiyə ilə Ukrayna arasında strateji sənaye sahəsində anlaşma memorandumu imzalanıb. Bu barədə “Yeni Şafak” məlumat yayıb. Bu, Türkiyə Respublikasının Sənaye və Texnologiya Nazirliyi ilə Ukraynanın Strateji Sənaye Nazirliyi arasında müqavilədir. Əməkdaşlıq sahələrinə aşağıdakılar daxildir: avtonom nəqliyyat vasitələrinin, o cümlədən PUA-ların istehsalı üçün imkanların inkişafı; iki ölkənin strateji sənayelərinin avtonom sistemləri, kosmik və digər texnoloji sektorları sahəsində tədqiqat və inkişaf; strateji sənaye sahələrinin inkişafı üçün zəruri olan digər texniki əməkdaşlıq.
Bu bəyanatlar və qərarlar Türkiyə liderinin Moskvaya qarşı güc mövqeyindən davranmağa başladığından xəbər verir. Nə ilə əlaqələndirilə bilər? Ərdoğan Priqojinin üsyanından sonra gördü ki, Putin indi o qədər də birmənalı güclü deyil və Rusiya liderinin zəifliyini hiss etdi? İndi onun Kremlə qarşı daha sərt siyasət aparacağını güman etmək olarmı? Türkiyə başqa hansı addımları ata bilər?
AYNA mövzunu tanınmış əcnəbi ekspertlərlə müzakirə edib.
Kreml rəhbərinin keçmiş spiçrayteri, polittexnoloq, siyasi elmlər namizədi Abbas Qalyamov:
“Ərdoğanın mövqeyinin sərtləşməsi iki amillə bağlıdır: Ukraynanın uğurlu hücumu və Priqojin üsyanı. Ərdoğan soyuqqanlı oyunçudur və o, hər iki ayağı axsayan və yıxılmaq üzrə olan ata mərc etmək istəmir”.
Ukraynalı analitik, siyasi elmlər namizədi Aleksey Buryaçenko:
“Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin Türkiyəyə səfəri əhəmiyyəti və nəticələri baxımından Vilnüsdə NATO-nun sammiti öncəsi bir sıra yüksək səviyyəli diplomatik görüşlərdən açıq şəkildə fərqlənir. Beləliklə, danışıqların nəticələrinə görə tərəflər bir çox strateji sazişlər üzrə razılığa gələ bildilər və bu gün tərəflərin gündəliyində olan bir sıra konkret praktiki məsələləri həll edə bildilər.
Ondan başlamaq lazımdır ki, Ərdoğan birbaşa açıq şəkildə Ukraynanın NATO-ya üzv olmaq istəklərini dəstəklədi və Ukraynanın Alyansın üzvü olmağa layiq olduğunu qeyd etdi. Finlandiya və İsveçin NATO-ya qəbulu məsələsində Türkiyənin prinsipial mövqeyi fonunda Qərb mediası üçün bu mövqe kifayət qədər gözlənilməz oldu. Digər tərəfdən, Ərdoğanın bu cür konstruktiv mövqeyi bir çox NATO üzvlərinə Türkiyəyə tamamilə başqa bucaqdan, etibarlı, lakin şıltaq, strateji hərbi tərəfdaş kimi baxmağa imkan verdi.
Ərdoğana xarici siyasət legitimliyinin yenilənməsi və ilk növbədə ABŞ, Avropa İttifaqı və NATO-dan olan strateji tərəfdaşları ilə seçkiqabağı razılaşmaların uzadılması dövrü lazım idi - hansı ki, edilib.
Türkiyə özünü “kollektiv Qərb” üçün etibarlı tərəfdaş kimi göstərdi, üstəlik, hər şeydən əvvəl onun strateji maraqlarını müdafiə etdi. Qeyd edirəm ki, “Taxıl müqaviləsi”nin davam etdirilməsi həm Ukrayna, həm də Türkiyə üçün vacibdir; Ukraynanın müharibədən sonrakı rekonstruksiyasında Türkiyənin imkanlarını və sənaye potensialını cəlb etmək baxımdan mühümdür - bu, müharibədən sonrakı iri infrastruktur layihələrinə və deməli, potensial gəlirə çıxışdır; PUA istehsalının Ukrayna ərazisində yerləşdirilməsi məhsulları son istehlakçıya əhəmiyyətli dərəcədə yaxınlaşdıracaq və istehsal müəssisələrini məhsullara daimi tələbatla təmin edəcək və Türkiyədəkindən daha ucuz xammal və işçi qüvvəsinə çıxışı təmin edəcək.
Və eyni zamanda, Ərdoğan bir neçə dəfə mətbuat konfransı zamanı Putinlə daimi dialoqda olduğunu qeyd etdi və hətta dedi ki, Kreml başçısı avqustda bir sıra məsələləri üz-üzə müzakirə etmək üçün Türkiyəyə uçmalıdır. Beləliklə, sanki onun cinayətkar terrorçu “Putin rejimi” ilə Qərb üçün mühüm danışıqlar və humanitar funksiyasını vurğulayır və buna görə də həm sanksiyalarla bağlı, həm də Moskva enerji resursları ilə ticarətlə bağlı öz mövqeyinə malik olmaq imkanını vurğulayır. Və təkcə bunu deyil.
Həmçinin, mətbuat konfransı zamanı Ərdoğan Krım tatarları məsələsini işlək qaydada diriltdi və Krımın ilhaqı və Rusiya Federasiyasının Ukraynaya əsassız hücumu ilə bağlı qəti mövqeyini bir daha təsdiqlədi. Ukrayna və Türkiyə liderləri arasında keçirilən bu görüşün mühüm nəticəsi o oldu ki, Ərdoğan Putinlə razılaşmalara zidd olaraq Zelenskiyə Azovstalın müdafiəçilərini aparmağa icazə verdi. Beləliklə, Ərdoğan dünyaya insan hüquqlarının təmin edilməsi, Cenevrə Konvensiyasının tələblərinin yerinə yetirilməsi və ukraynalı müdafiəçilərin vətənə qayıtması kimi tərəflər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdə öz mövqeyinə malik olmaq imkanı ilə bağlı prinsipial mövqeyini nümayiş etdirdi. Kremllə əvvəlki razılaşmalara ictimaiyyətin bu cür etinasızlığı onu göstərir ki, Ərdoğan Priqojinin üsyanı fonunda “Putin rejimi”nin zəifliyini hiss edib və böyük ehtimalla, bunun müqabilində heç nə ala bilməyəcəyini anlayaraq, prinsipial mövqe tutmağa qərar verib.
Türkiyə lideri bu cür hərəkətləri ilə bir daşla bir neçə quş vurub. Bir tərəfdən Ukraynaya, deməli, NATO və Aİ-yə sədaqətini açıq şəkildə nümayiş etdirir, digər tərəfdən isə Ərdoğanın Yaxın Şərq və Orta Asiyada “yenilənmiş” gücünü nümayiş etdirir və sanki Çinə bir eyham vurur ki, burada kimin həqiqətən əsas tərəfdaş olduğunu göstərir.
Bəs Rusiya? Heç bir şəkildə! Rusiya indi Türkiyə ilə açıq, hətta diplomatik qarşıdurmaya girmək üçün çox zəifdir və üstəlik, hazırda hər iki ölkə arasında nə qədər sıx iqtisadi əlaqələr var ki, Rusiya Federasiyası tərəfindən istənilən lazımsız gərginlik gülləni öz ayağına deyil, birbaşa başına vurmaq anlamına gələcək. Axı, nüfuzlu analitik mərkəzlərin qeyd etdiyi kimi, Rusiyaya hava-su kimi lazım olan paralel idxal özü-özünə işləməyəcək.
Beləliklə, yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Zelenskinin Türkiyəyə səfəri hər iki tərəf üçün faydalı olub və tərəflər bir-birindən maksimum yararlanıblar. Və əgər Türkiyə, necə deyərlər, daha mürəkkəb qlobal oyun oynayırsa - faulun astanasındadırsa, o zaman Ukrayna Vilnüs sammiti, hərbi əsirlərin qaytarılması və çox güman ki, Rusiya Federasiyasının bu məsələyə münasibətindən asılı olmayaraq, “taxıl dəhlizinin” təhlükəsizliyinə Türkiyənin zəmanəti də daxil olmaqla, çox konkret dəstək aldı”.
Ukraynalı siyasi elmlər namizədi, Regional Təhlükəsizlik Araşdırmaları Mərkəzinin (Sumı Dövlət Universiteti) direktoru Nikolay Nazarov:
“Rusiya Federasiyasının Ukraynaya genişmiqyaslı hərbi müdaxiləsindən sonra Qara dəniz regionunda baş verən dəyişikliklər Türkiyə üçün çox əlverişsizdir. Çünki Rusiya Qara dəniz regionunda çox güclənib və təbii ki, regional lider ambisiyalarına sahib olan, NATO-nun bir hissəsi olan Türkiyə üçün Rusiya Federasiyasının bu cür üstünlüyü tamamilə faydasızdır. Yəni Türkiyənin geostrateji marağı ondan ibarətdir ki, Ukrayna mümkün qədər öz ərazilərini qaytarsın.
Eyni zamanda, Rusiya ilə iqtisadi əlaqələr mövcuddur və beləliklə, Türkiyə bir tərəfdən Kiyevlə Qərb arasında tarazlıq yaratmağa çalışıb və çalışır ki, Ukrayna işğal edilən əraziləri geri qaytarmağa və daha çox ərazi itirməsin. Amma eyni zamanda, Rusiya Federasiyası ilə münasibətlərin köklü şəkildə korlanması da Türkiyənin maraqlarına uyğun deyil.
İndi mövqe niyə dəyişib? Əvvəlcə Ərdoğan seçkidə qalib gəldi. Nəticə etibarı ilə o, indi Rusiyanın maraqlarına və təsirinə əsaslanmayaraq, daha sərbəst siyasət yürüdə bilər. Düşünürəm ki, burada Priqojinin üsyanı da rol oynayıb. Bu, Putinin hakimiyyətinin o qədər də monolit olmadığının, hakimiyyət şaqulisinin o qədər də sərt olmadığının göstəricisinə çevrilib və Putinin nə qədər prezident olacağı məlum deyil.
Bunlar prezidentin dəyişə biləcəyi, Rusiya elitasının müxtəlif variantları nəzərdən keçirməsi, seçmələri və Putinin yerinə kimin ola biləcəyi ilə bağlı söhbətlərlə sübut olunur. Təbii ki, bu, digər dövlətlərə, o cümlədən Türkiyəyə Putinə artıq bir növ ara prezident kimi baxmaq siqnalları verir. Buna görə də Türkiyənin Ukrayna ilə Rusiya arasında saxladığı balans Ukraynaya doğru dəyişib.
Qərb müharibədən sonra Ukraynanın bərpası, infrastrukturun və istehsalın yenidən qurulması üçün milyardlar dollar ayırmağı planlaşdırıb. Və eyni zamanda, Ukrayna ilə Rusiya Federasiyası arasında, Qərblə Rusiya arasında, bəlkə də, daha fəal şəkildə payızdan təşviq ediləcək bir növ sülh sazişləri haqqında danışılır. Ona görə də Türkiyə bunu dərk edərək həm ayaqda qalmaq, həm də Ukraynanın bərpasında iştirak etmək imkanı əldə etmək istəyir.
Əslində, subpodratçılar kimi tikinti ilə məşğul olacaq öz firmalarını Ukraynaya gətirmək niyyətini gizlətmir. Məsələn, onlar memorandumda deyildiyi kimi, ukraynalılarla birlikdə PUA istehsalı üçün zavod tikiblər. Yəni, iqtisadi maraqlar baxımından Ukrayna da Türkiyəni indi daha çox cəlb edir”.