İran xalqı bezib: üzdə sistemə sadiqlik, arxada azadlıq arzusu

Aktual

27.09.2022 - 10:26

Rauf Mirqədirov: “Gec-tez İranda rejim dəyişəcək - insanlara bir ideologiyanı sonsuza qədər qəbul etdirmək olmaz”

İranda kütləvi etirazlar davam edir. İş o yerə çatıb ki, İranda yaşayan etnik azərbaycanlılar siyasi azadlıqlarının təmin olunmasını tələb edirlər.

Baş verənləri AYNA-ya şərh edən tanınmış politoloq Rauf Mirqədirovun sözlərinə görə, Azərbaycan-Ermənistan sərhədində baş verənlərlə İranın daxili siyasi həyatında gördüklərimiz arasında heç bir xüsusi əlaqə yoxdur: “Ondan başlayım ki, müasir İran tarixində belə hadisələr ilk dəfə deyil baş verir. Müxtəlif səbəblərdən əhali arasında kifayət qədər kütləvi narazılıq, o cümlədən prezident seçkilərinin nəticələri, eləcə də azərbaycanlıların milli ləyaqətinin təhqir olunması müşahidə olunurdu. Yəni İranda bu cür kütləvi etiraz aksiyaları ilk dəfə deyil”.

Həmsöhbətimiz ikinci bir məqama diqqət çəkib: “Xatırladıram ki, İranda son hadisələr, yəni kütləvi etiraz aksiyası və etirazçılarla hüquq-mühafizə orqanları arasında toqquşmalar İranın Ermənistan-Azərbaycan sərhədində baş verənlərə kifayət qədər sərt reaksiya verməsindən sonra baş verib. Yəni bu halda bu hadisələr arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Keçək İranda baş verənlərə. Artıq dediyim kimi, İranda belə xalq iğtişaşları ilk dəfə deyil. Onlar müxtəlif səbəblərdən zaman-zaman baş verir. Səbəb müxtəlif hadisələr və proseslər ola bilər. İran teokratik dövlətdir. Bu ölkədə vahid totalitar ideologiya çərçivəsində nisbi demokratiya və söz azadlığı mövcuddur. Amma insanlar istənilən totalitarizmdən yorulur. İctimai yerlərdə bu sistemə sədaqət nümayiş etdirərək, evdə isə tamam başqa qaydalara əməl etməklə, yaşadıqları ikiüzlülükdən yorulublar. İnsanlara seçim azadlığı verilmir. Onlar öz hüquqlarını yalnız qismən və yalnız bir ideologiya çərçivəsində həyata keçirirlər. Liberal, dünyəvi insan ola bilməzsən. Sən hökmən mömin olmalısan. İnsanlar sadəcə bundan bezirlər. İranda ara-sıra vətəndaş iğtişaşlarının yaranmasının əsas səbəbi də budur.

“Baş verənlərin üçüncü səbəbi odur ki, ölkənin regionlarından asılı olaraq etirazçıların şüarları dəyişir. Yəni etnik məsələ önə çəkilir, o cümlədən İranda yaşayan azərbaycanlıların problemləri. Aksiyaların geniş yayılmış video və fotolarından da gördüyümüz kimi, onlar öz milli hüquqlarına hörmət edilməsini, ana dilində təhsil almaq hüququnu, siyasi azadlıq hüququnu və s. tələb edirlər. Yəni teokratik dövlət öz vətəndaşlarını - mən burada milli azlıqları demirəm, ona görə ki, İran etnik mənsubiyyətlə bağlı statistika aparmır – hüquqlardan məhrum etməyə çalışır. Bu səbəbdən bu ölkədə nə qədər etnik azərbaycanlı və farsın yaşadığını bilmirik. Başladığım fikri tamamlayacağam - teokratik dövlət ölkə sakinlərini milli kimlikdən məhrum etməyə çalışır, yalnız fars mənsubiyyətini onlara yeridir. Başqa millətlərin farslarla bərabər hüquqları yoxdur. Bu amil, təbii ki, siyasi proseslərin inkişafına təsir edərək, saatlı bombaya çevrilir”, - deyə analitik bildirib.

Mirqədirov dördüncü səbəbi xarici faktorla əlaqələndirir: “İran dövləti İslam İnqilabından dərhal sonra ciddi beynəlxalq sanksiyalara məruz qaldı. Bu sanksiyaların əksəriyyəti Tehranın nüvə proqramı ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarları ilə tətbiq edilib. ABŞ və bəzi Avropa ölkələrindən də ayrı-ayrı sanksiyalar var. Təbii ki, Qərb təkcə İranın nüvə proqramından deyil, Tehranın xarici siyasətindən də razı deyil. İran Yaxın Şərqdə baş verən bütün hadisələrdə çox fəal oyunçudur. Bunlardan Suriya və Fələstin məsələləri, Yəməndə husilərə dəstək və s. qeyd etmək olar. Tehran “müsəlman birliyi və qardaşlığı” bəhanəsi ilə iranpərəst və anti-İsrail rejim və təşkilatları fəal şəkildə dəstəkləyir. Bu siyasət nəinki təkcə bizi və İsraili qıcıqlandırır, əksinə, Qərb dövlətlərini  də aktiv əks tədbirlər görməyə məcbur edir”.

“Sadə dillə desək, Qərb şübhəsiz ki, İrandakı siyasi rejimin dəyişdirilməsində maraqlıdır. Bu ölkədə daha dünyəvi, qərbpərəst və daha az rusiyapərəst bir rejimin yaranmasında maraqlıdır. İranın Rusiya ilə əməkdaşlığı Qərbi də qıcıqlandırır. Bu yaxınlarda ABŞ-da yaşayan İran şahının dul xanımının hakimiyyətə iddialı olması barədə məlumatlar yayılıb. Bəzi məlumatlara görə, o, İsrailə səfər edəcək və Knessetdə çıxış edəcək. Yəni İranda baş verən hadisələrdə təkcə bir amili qeyd etmək mümkün deyil. Bu hadisələrə səbəb olan bütün amillər var”, - deyə müsahibimiz söyləyib.

Bu hadisələrin İranda hakimiyyət dəyişikliyinə gətirib çıxara biləcəyi ilə bağlı ehtimala gəldikdə, politoloqun fikrincə, problem ondadır ki, belə totalitar rejimlərdə, bir qayda olaraq, hadisələrin sonrakı gedişatını proqnozlaşdırmaq çox çətindir: “Hər hansı bir qığılcım böyük yanğına və sonradan güc dəyişikliyinə səbəb ola bilər. Eyni zamanda, hakimiyyət narazılığı yatıra da bilər, bunu biz dəfələrlə görmüşük. Məsələn, Liviyada Müəmmar Qəddafinin hakimiyyəti dövründə çoxlu xalq üsyanları olub və hamısı yatırılıb. Amma fəallardan birinin özünü xalq qarşısında yandırması Qəddafi rejiminin devrilməsi ilə nəticələndi. Qapalı totalitar cəmiyyətlərdə qüvvələr nisbətini, hakimiyyətin özündə və cəmiyyətdə hissləri aydın bilmədən hadisələrin gələcək inkişafını proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Bu səbəbdən bu mövzuda spekulyasiya etməyəcəm. Amma bir şeyi dəqiq deyə bilərəm: gec-tez İranda rejim dəyişikliyi olacaq. Bu, sadəcə qaçılmazdır. İnsanlara bir ideologiyanı sonsuza qədər tətbiq etmək olmaz. Onlar sadəcə bundan yorulurlar. İnsanlar həmişə seçim azadlığına sahib olmaq istəyirlər”.

“Qeyd etmək istəyirəm ki, İrandakı vəziyyət Liviyada baş verənlərdən fərqlidir. İlk olaraq, İranda teokratik ideologiya mövcuddur ki, hələ də cəmiyyətdə müəyyən dəstəyi var. İkincisi, İranda teokratik rejimin mövcudluğundan əsas faydalanan yarımhərbi və hərbi strukturlar var. İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu həm də ümummilli iqtisadi korporasiyadır. Təbii ki, bu struktur təkcə hakimiyyətdən deyil, həm də imtiyazlarından və sərvətindən möhkəm yapışacaq. Yarımhərbi “Bəsic” qüvvələrini də unutmayın”, - deyə siyasi şərhçi vurğulayıb.

Ermənistan-Azərbaycan sərhədində baş verənlərə İranın reaksiyasına toxunan Mirqədirov xatırladıb ki, hətta 44 günlük müharibə zamanı da Tehran Azərbaycanın fəallığına eyni şəkildə reaksiya verib: “Xatırladığımız kimi, İran öz qoşunlarını Azərbaycanla sərhədə yaxın ərazidə cəmləşdirib və Tehranın reaksiyası təxminən elə olub ki, guya kimsə İran sərhədlərini pozmaq istəyir. İlk olaraq, bu halda İran ərazisinə müdaxilə təhlükəsi yoxdur. Azərbaycan İrana hücum etmək fikrində deyil. O vaxt olduğu kimi, bu gün də Ermənistan-Azərbaycan sərhədində vəziyyətin gərginləşməsi fonunda İranın güc nümayişinin şahidi oluruq. Güman edirəm ki, İranın Azərbaycana qarşı siyasəti sabit olacaq - dəyişməyəcək. İran özünün şimal sərhədləri yaxınlığında güclü və dünyəvi Azərbaycanın yaranmasından məmnun deyil. Dünyəvilik məsələsi ikinci dərəcəlidir – bu, teokratik rejimi ancaq qıcıqlandıra bilər. Nə qədər ki, İran dövləti və İranda etnik azərbaycanlılar problemi var, Tehran Azərbaycan kimi güclü, demokratik dövlət perspektivindən məmnun qalmayacaq. Təbii ki, istənilən rejimdə bu, İran üçün sabitliyi pozan amil olacaq. Ona görə də Azərbaycanın müstəqillik qazandığı 30 ildən artıq bir müddətdə İran hakimiyyətinin “mehriban qonşuluq və müsəlman qardaşlığı” haqqında bəyanatlarına baxmayaraq, Tehran Ermənistanı iqtisadi və siyasi cəhətdən dəstəkləyib”.

Həmsöhbətimiz ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Çeçenistanda yaşanan müharibəyə diqqət çəkib: “Həmin müharibəyə görə Rusiya sərhədləri bağlananda İran Ermənistan üçün “həyat yolu”na çevrilmişdi. Yəni İran o zaman sərhədlərini bağlasaydı, Ermənistanın ümumiyyətlə, heç yerə çıxışı olmayacaqdı. Lakin bu, baş vermədi. İranın guya hər zaman Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsinə və Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsini alqışlamasına baxmayaraq, İrəvanı dost hesab edir. Bütün bunlar İranın öz maraqlarını nəzərə alan xarici siyasətinin ikili standartlarını göstərir. Söhbət fələstinlilərdən gedirsə, İran onlara hərtərəfli dəstək verməyə hazırdır. İrana dini baxımdan fələstinlilərdən daha yaxın olan Azərbaycan məsələsində Tehran Bakını dəstəkləmək üçün heç bir iş görmür. Və hazırda İran Azərbaycanla Ermənistan arasında kommunikasiyaların açılmasında maraqlı deyil ki, bu da nəinki Bakının güclənməsinə, hətta Türkiyənin Cənubi Qafqazda təsirinin artmasına gətirib çıxaracaq. Bunda Rusiyadan çox İran maraqlı deyil. Rusiya Cənubi Qafqazdan çıxsa, sadəcə olaraq, regionda nəqliyyat dəhlizlərinə marağını itirəcək. Amma İranın getməyə yeri yoxdur. Təbii ki, Tehran Ermənistandan keçməklə Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyəni birləşdirəcək yeni nəqliyyat dəhlizinin yaranmasına həvəslə yanaşmır. Bundan başqa, Azərbaycan vasitəsilə də Orta Asiyaya çıxış. Kifayət qədər gərgin İran-Türkiyə münasibətlərini nəzərə alsaq, nəqliyyat dəhlizinin açılmasının İranın strateji maraqlarına zidd olduğunu görürük”.

Ekspert əlavə edib ki, bəzi azərbaycanlı siyasətçilər və siyasi müşahidəçilər, hətta parlament səviyyəsində belə, son gərginlikdə Amerika izi axtarırlar: “Onların fikrincə, İran və ABŞ Azərbaycana qarşı vahid cəbhə kimi çıxış edir. Hakimiyyətə münasibətdə yekdilliyinə baxmayaraq, Azərbaycan siyasi elitasının yekcins olmaması sadəcə təəccüblüdür. Xarici siyasət rəğbətləri baxımından yekcins deyil. Ümumiyyətlə, Qərb, xüsusən də, ABŞ Cənubi Qafqazda bütün kommunikasiyaların açılmasının ən qızğın tərəfdarıdır. Onlar üçün yeganə vacib olan odur ki, bu kommunikasiyalar Rusiyanın nəzarəti altında olmasın. Bölgədə köhnə və yeni kommunikasiyaların açılması Qərbin maraqlarına tam uyğundur. Onların faktiki həllini tələb edən xüsusi logistik problemlər var. Bu, Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizidir”.

“Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan sonra Rusiya ərazisindən keçən nəqliyyat dəhlizləri bağlandı. Asiya ölkələri artıq öz yük daşımalarını Cənubi Qafqaz vasitəsilə yönləndirir. Bu dəhlizin imkanları hazırda məhduddur. Başqa sözlə, Qərb Cənubi Qafqazda nəqliyyat imkanlarının artırılmasında həyati maraq görür. Bizim regionumuz Qərb tərəfindən Orta Asiyadan Avropaya yüklərin daşınması üçün nəqliyyat qovşağı kimi qəbul edilir. Ermənistan da strateji baxımdan kommunikasiyaların açılmasında maraqlıdır. Rusiya da bu nəqliyyat dəhlizinin tam nəzarətə götürülməsində maraqlıdır. Yəni, ABŞ-ın Zəngəzur dəhlizinin açılmasının əleyhinə olduğunu söyləmək, sadəcə olaraq, ağılsızlıqdır. Vaşinqton yalnız Rusiyanın bu dəhlizə nəzarət etməsinin əleyhinədir”, - deyə Mirqədirov fikrini yekunlaşdırıb.

Müəllif: Asif Aydınlı