COVID-19: doğrudanmı var idi...
Koronavirus xəstələrinin müalicəsi ilə əlaqədar xəstəxanalardan ətraflı məlumat olmadığı təqdirdə nəticə və analitik hesablamalar aparmaq zəhmətə dəyəcək bir iş deyil. Karantin rejiminə əməl edilmədiyi təqdirdə kütləvi infeksiya və ölümlə qorxudulan Yer kürəsinin demək olar ki, bütün əhalisi, “EVDƏQAL” şərtləri ilə ön cəbhədən, yəni ÜST-dən və ya Cons Hopkins Universitetindən pandemiyanın inkişafına dair hesabat gözləyir. Bunlar da öz növbəsində dövlətlərin rəsmi qurumlarının hesabatlarına güvənirlər, bunların hamısı, bu və ya digər səbəbdən etibarlı hesab edilə bilməz.
Bəlkə də istər daxili siyasi səbəblərə görə, istərsə də iqtisadi böhrandan - sosial partlayışdan qorxan ölkələr, ilkin dövrdə hələ də məlumatları gizlətməyə çalışsalar da, fəlakətli bir ssenaridə hadisələrin olma ehtimalı ilə üzləşənlər, taleyi sınamamaq qərarına gəliblər. Eyni zamanda, yeni infeksiyaların, yoluxmuşların ümumi sayının, COVID-19-dan sağalma və ölüm hallarının quru şəkildə xülasəsi, habelə aşkarlanmaq üçün aparılmış testlərin sayının, hətta ədədlərin mütləq etibarlılığa yaxın olmasına dair quru bir xülasənin müəyyən bir ölkədə vəziyyətin nə olduğunu başa düşmək üçün kifayət deyil. İşlərin vəziyyətinə və Daxili İşlər Nazirliyinin hesabatlarına aydınlıq gətirə bilmir, çünki bu qurum yalnız karantin rejiminə, ictimai qaydanı, pozuntuların sayını və vəziyyətin nə qədər sabit olduğunu müşahidə edə bilir.
Aydındır ki, tamamilə bütün kateqoriya vətəndaşların– varlılar və kasıblar , dövlət işçiləri və xidmətçilərin, prezidentlərin və adi seçicilərin məcburən üzləşdiyi problemin bu tərəfində məlumat almaq da çox vacibdir. Axı, vəziyyətin əhalinin sağlamlığından daha vacib olanı iş yerlərini itirmiş insanları gündəlik çörəklə təmin etmək məsələsidir. Hökumət və ya cəmiyyətin firavan bir hissəsi onlara maddi yardım göstərmirsə, ilk növbədə sosial sabitlik pozulacaq və heç bir qüvvə aclıq aksiyasının qarşısını ala bilməyəcək. Virusun yaratdığı xaosdan virusun özündən daha çox xilas olmaq çətin olacaq, çünki bu proses dövlətçiliyin təməllərinə təsir edəcək və dünya bundan sonra həqiqətən fərqli olacaq. Pandemiyadan əziyyət çəkən bütün ölkələrdə ərzaq təhlükəsizliyi təmin edilərkən, əhalinin ailələrini sosial tərəfdən təmin etmək, bir şey əldə etmək, maddi kömək etmək üçün tədbirlər görmə ehtimalı az olan hökumətlər də belə bir problem yoxdur.
Lakin, gəlin razılaşaq ki, əhali əsas xəbərləri hökumətdən, insan sağlamlığına cavabdeh olan səhiyyə nazirliyi kimi orqanlardan gözləyir. Və “gəldilər, sağaldılar, ölüm halı qeydə alındı” kimi quru və şablon tipli hesabatla insanlar qane olmurlar. Əlbəttə ki, o etibarlılıq baxımından və xüsusilə hər bir klinikada çox vacibdir. Ölkənin stansioner müalicə fondu onun koronavirusla mübarizəyə hansı hissəsi verildiyi, hər bir şəhər və bölgədəki vəziyyət, hər bir klinikanın mexaniki havalandırma cihazları ilə nə dərəcədə təchiz olunduğu və hər bir xəstənin kompüter tomoqrafiyasından (KT) keçib-keçməməsi, konkret bir xəstənin necə davranması barədə məlumat lazımdır. Tibb işçilərinin özünümüdafiə vasitələri ilə nə dərəcədə təmin olunduğunu təkcə ixtisaslaşdırılmış klinikalarda deyil, poliklinikalarda və təcili yardım otaqlarında da. Ambulator şöbəyə gündə neçə dəfə zənglər daxil olur, onlardan neçəsi koronavirus şübhəsi ilə daxil olur və s. Apteklər şəbəkəsi şəxsi qoruyucu vasitələrlə nə qədər təmin olunur, əhalini pulsuz qoruyucu maska və əlcəklərlə təmin etmək üçün şəhər və ya bölgədəki qurumlar tərəfindən hansı tədbirlər görülür.
Ətraflı məlumat olmadıqda, insanlar dostlarından və ya sosial şəbəkələrdən gələn məlumatlardan spekulyasiya etməli və nəticələr çıxarmalı, dünyanın müxtəlif yerlərindən gələn məlumat axını sterilizasiya edib ölkələrinə uyğunlaşdırmalıdırlar. Fəlakətin miqyasını başa düşmək zamanla, xüsusən də sözlər paramediklərin yola verdiyi klinikalardan video və foto faktları ilə təsdiqləndiyi vaxtda tənzimlənir. Bu, klinikada düzülmüş təcili yardım maşınlarının növbəsi, xəstələri gətirən xəstəxananın gözləmə otağının qarşısında həkimləri və orta tibb işçilərini gözləyən bir dəstə insan, vəziyyətin pisləşməsi, həddən artıq yükləmə və mexaniki ventilyasiya cihazlarının yüksək sayda çatışmazlığı barədə şəbəkədəki tez -tez yazılmış tibbi mesajlar öz sırası ilə yayımlanır. Təcili yardımın hətta zənglərə cavab verə bilməməsi, zənglərə cavab verməkdə çətinlik çəkmsəi,və xəstəni klinikaya gətirsələr də, oradaonlara diqqət ayıra bilməmələri, xətəslərin sayının çox, həkimlərin sayının isə az olması, həkimlərin sutka ərzində daynamadan, yemədən, içmədən faəliyyət göstərməsi, hətta tualetə belə gedə bilməmələri və paltar dəyişdirmək və dezinfeksiya etmək çox vaxt tələb edir və birdəfəlik istifaə üçün nəzərdə tutulmuş qoruyucu geyimlərin çatışmazlığı faktları da var.
Bütün bu məlumatlar xarici medialardan, əsasən rusdilli və sosial şəbəkələrdən əldə edilib. Həkimlər özləri bu barədə yazırlar ki, səhiyyə sistemi həddindən artıq işləyir və yoluxmuş insanların sayının artması halında partlayış baş verə bilər. Reanimasiya və intensiv terapiya şöbəsində çalışan 3 saylı GVV-dən olan anestezioloq-reanimatoloq Aleksandr Alikov yazır: “Xəstəxananın on beş mərtəbəsində 17 ümumi şöbə və üç reanimasiya şöbəsi var. Yerləşdirilən 1000 çarpayının 800-ü artıq dolub, dəqiq sayını bilmirəm, çünki onların sayı durmadan artır. Xəstəxananın yüklənməsi yuxarıdan aşağıya doğru gedir. Əvvəlcə 15-ci mərtəbə, sonra 14, sonra 13, 12, 11 və s. Ağır vəziyyətdə olanlar dərhal reanimasiyaya göndərilir. "
N. Bauman adına 29 nömrəli Moskva Şəhər Klinik Xəstəxanasının kardioloqu Aleksey Erlik Facebook-da yazır ki, artıq Moskvada pnevmaniya diaqnozunu poliklinikalar yönəldir, yəni. ambulator KT diaqnostikasını təşkil edirlər və mer bu barədə qərar verib. Vəziyyəti və təcrübəni nəzərə alaraq tövsiyə edir: “Qurumları xüsusi və digərlərinə bölməyin! Şəhərin bütün tibb müəssisələrində covid-19 üzrə bütün işləri təşkil edin !!! Yalan danışmayın! Heç kimə və heç vaxt yalan danışmayın! Xüsusilə yerlərdə yalan danışmyına - adi həkimlərə, şöbə müdirlərinə, baş həkimlərə yalan danışmayın! Və xəstəlik hallarını gizlətməyin ... "
Bəs niyə belə vəziyyət yaranıb? Axı sovet təbabəti dünyada ən güclülərdən biri idi və bütün respublikalar kifayət qədər böyük yataq tutumuna sahib idi, düzdür, hamısı intensiv reanimasiya yataqları deyildi. Ancaq sahə xəstəxanalarını yerləşdirməkdənsə, xəstəxanaları yenidən təchiz etmək daha yaxşıdır. Beləliklə, Rusiyada deyək ki, 2012-ci ildə yataq tutumu 1,2 milyondan çox, xəstəxanaların sayı 6 mindən çox idi. Ancaq! 1995-ci ildə geri qayıdanların sayı bu rəqəmdən iki dəfə çox idi. Səhiyyə sistemində aparılan islahatların - optimallaşdırılması nəticəsində təkcə 2000 - 2015-ci illərdə ölkədə "səmərəsiz" hesab edilən 5 mindən çox xəstəxana bağlandı - onların sayı 10,7 mindən 5,4 minə qədər azaldı Sovet dövründən bəri 2 , İnfeksiya profilinin yataqlarının sayı 4 dəfə azaldı - 1990-cı ildəki 140 mindən 2019-cu ilə qədər 59 minə qədər endi. 2011-ci illə müqayisədə yoluxucu xəstəliklər üzrə mütəxəssislər 10% azdır - indi Rusiyada cəmi 7 min nəfər mütəxəssis var.
Bütün bunlara baxmayaraq, bu gün Moskva xəstəxanalarında ümumi çarpayıların sayı 46807-dir (2013-cü ildə 120 mindən çox yataq var idi). İndi təcili rejimdə koronavirus xəstələri üçün 30 min çarpayıda yenidən profilaktika qərarı verildi. Prezident Putin hətta Rusiya Müdafiə Nazirliyinin vəsaitlərindən və çarpayılarından istifadə etməyi təklif etdi. Bu, günümüzdə 2500-də aşkar edilənlərin 18,300 yoluxmuşların sayına aiddir.Rusiyada gündə ən çox xəstənin olduğu Moskvada daha 1 355 hadisə aşkarlandı və ümumi sayı 11.513 nəfərdir. Rusiyada 118 nəfər öldü, Moskva üzrə isə bu 82 nəfərdir.
Dərmanı daha yüksək miqyasda sifariş edən ölkələrdə, sosial profilli geniş otaqlarda yenidən profilləşdirmək və hətta yerləşdirmək də təklif olunur. Beləliklə, Nyu-Yorkda dünyanın ən böyük Gothic kafedralında 200 yerlik bir xəstəxana - İlahiyyatçı Müqəddəs Yəhya Katedralini, həmçinin 180 metrlik bir nave altında doqquz tibbi çadır qurmağı planlaşdırırlar və Türkiyə bu gün fəaliyyət göstərməyən Atatürk Hava Limanını xəstəxanaya çevirmək qərarına gəlib.
Azərbaycana gəlincə isə bu günə olan məlumata görə, rəsmi məlumatlara görə, 1148 yoluxma hadisəsi qeydə alınıb, onlardan 289 yaxşılaşıb, dörddə bir qədər çox, 12 nəfər ölüb - 1%. Üstəlik, Vikipediyaya görə, 2018-ci ildə həkimlərin ümumi sayı 31,900, orta tibb işçiləri 52,800, xəstəxanalar sayı 566, xəstəxana çarpayılarının sayı 44,100, ambulator xəstəxanalar sayı 1737-dir. Bu çarpayıların heç də hamısının olmadığı aydındır. Xüsusilə reanimasiya üçün nəzərdə tutulmadığı üçün yoluxucu xəstələrin və ya pnevmaniya xəstələrinin müalicəsi üçün yerlər verilir. Ancaq son illərdə dövlət tərəfindən həm tibb müəssisələrinin inşasına, həm də təchiz edilməsinə çox diqqət yetirildi və bu gün hamısı koronavirus xəstələrinin müalicəsi üçün uyğun olmasa da, yeni xəstəxanalar tikmək və son pulu yönəltməkdən daha çox mövcud xəstəxanaları yenidən profilləşdirmək, deyək ki, ventilyasiya cihazları və dərmanlar almaq üçün daha çox gəlirlidir. Lazım gələrsə, kifayət qədər miqdarda tikilən olimpiya komplekslərində xəstəxanalar, gənclik mərkəzləri, stadionlar və s. yerləri xəstəxanalara çevirmək olar.
Belə kritik məqamlarda populyar olmayan qərarlar verilməlidir. Bu gün rəsmi xronikaya əsasən, Azərbaycanda koronavirusu dayandırmaq mümkün görünür, ancaq pandemiyanın inkişafı üçün müxtəlif ssenarilər təmin olunmalı və hadisələrin gedişatından asılı olaraq strategiya və taktikanı dəyişdirməyə hazır olmalıyıq.
Mira Həsənova