Mixail Saakaşvili 20 il əvvəl Gürcüstanda hakimiyyətə necə gəldi və niyə həbs olundu?
Düz 20 il əvvəl, 2003-cü il noyabrın əvvəlində Gürcüstanda “Qızılgül inqilabı” başladı. Ölkədə hakimiyyət gözlənilmədən və sürətlə dəyişdi: parlament seçkiləri ərəfəsində o vaxtkı Prezident Eduard Şevardnadze və onun “Yeni Gürcüstan naminə” blokunun mövqeyi kifayət qədər sabit görünürdü. Lakin səsvermədən iki həftə sonra, nəticələri müxalifət tərəfindən tanınmayan dövlət başçısı küçə təzyiqinə görə postunu tərk etməli olub. Hakimiyyət dəyişikliyində əsas rol oynayan müxalifət qüvvələrinin liderlərindən biri parlament binasına basqın edərək etirazçıları hakimiyyətin razılığına təslim olmamağa çağırdı. Bu, gənc hüquqşünas Mixail Saakaşvili idi - Şevardnadzenin istefasını sonadək tələb edən və nailiyyət əldə edən Mişa ləqəbli Saakaşvili...
Mixail Saakaşvilinin böyük islahatlarından cinayət təqibinə və səkkiz illik mühacirət həyatınadək siyasi yolu haqqında "Lenta.ru" maraqlı material hazırlayıb. AYNA sözügedən məqaləni istinadla təqdim edir:
Gürcüstanda kütləvi etirazlar 2003-cü il noyabrın 22-də Prezident Eduard Şevardnadzenin parlamentin yeni iclasını açmağa cəhd etməsi ilə pik həddə çatdı. Bu vaxta qədər minlərlə müxalifət tərəfdarı deputatların toplaşdığı binanın qarşısına gəlmişdi.
Etirazçılar Prezident Eduard Şevardnadzenin çıxışını pozaraq onu mühafizəçiləri ilə birlikdə qaçmağa məcbur etdi. Tezliklə Şevardnadze fövqəladə vəziyyət elan etdi və təhlükəsizlik qüvvələrini səfərbər etməyə çalışdı, lakin bir çox bölmələr hökuməti dəstəkləməkdən imtina etdi.
Noyabrın 23-də Eduard Şevardnadze Krtsanisi iqamətgahında müxalifət liderləri Mixail Saakaşvili və Zurab Jvaniya ilə görüşdü. Qısa söhbətdən sonra Prezident istefa verdiyini açıqladı. Bu, Tbilisi küçələrində eyforiyaya səbəb oldu. 50 mindən çox etirazçı qələbəni bütün gecəni atəşfəşanlıq və rok konserti ilə qeyd etdi.
"Çiçəklənən ölkə"
2004-cü il yanvarın 4-də Gürcüstanda növbədənkənar prezident seçkiləri keçirildi və bu seçkilərdə Mixail Saakaşvili 96,2 faiz səs toplayaraq qalib gəldi.
Bunun ardınca əvvəlki nəticələrinin ləğvi ilə bağlı keçirilən parlament seçkiləri baş tutdu. Müxalifət də qeyd-şərtsiz, yəni Prezidentin rəhbəri olduğu Vahid Milli Hərəkat Partiyası 67 faiz səs toplayaraq qələbə qazandı.
Gürcüstanda hakimiyyət tamamilə Mixail Saakaşvilinin başçılıq etdiyi birləşmiş qərbyönlü müxalifətə keçdi, o da öz növbəsində ölkədə islahatlar aparmaq üçün "kart-blanş" əldə etdi.
İslahatların zəruri olduğuna az adam şübhə edirdi. SSRİ-nin dağılması imtiyazlı statusunu itirən və müstəqil şəkildə daha da inkişaf etmək məcburiyyətində qalan Gürcüstana ağır zərbə vurdu. 1991-1994-cü illərdə ölkənin ÜDM 105 faiz azalıb, ölkədə hərbi çevriliş və vətəndaş müharibəsi baş verib. Qərb ölkələrinin və beynəlxalq təşkilatların köməyi Gürcüstanın uçurumun kənarında qalmasına kömək etdi, amma iqtisadi inkişafdan söhbət getmirdi.
Mixail Saakaşvili (ortada) 22-23 noyabr Tbilisidə mitinqdə - 2003-cü il
Yeni hakimiyyətin qarşısında əslində Eduard Şevardnadze ilə eyni vəzifələr - öz ölkələrinin normal iqtisadi inkişafını təmin etmək idi. Saakaşviliyə və komandasına haqqını verməyə dəyər - onlar həqiqətən də ölkədə genişmiqyaslı və səmərəli islahatlar aparmağa başladılar: korrupsiyaya qarşı sistemli mübarizəyə başladılar, mənimsəmə və rüşvətxorluqda təqsirli bilinən məmurları və hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarını işdən azad etdilər. Eyni zamanda, dövlət sektorunda maaşlar əhəmiyyətli dərəcədə artdı ki, bu da məmurları rüşvət almadan layiqli həyat tərzi ilə təmin etdi.
Bütün bunlar xalqın hakimiyyətə inamını gücləndirdi, etibam pik həddə çatdı - vətəndaşların 88 faizi polisə etibar edirdi.
"Elə ölkələr var ki, boz və gözəgörünməz qalmaqla sağ qalırlar. Biz bunu edə bilmərik. Ya biz çox uğurlu olacağıq, ya da Gürcüstan ümumiyyətlə mövcudluğunu itirəcək", Saakaşvili Gürcüstan Prezidenti seçilərkən bildirmişdi.
Mişanın hakimiyyətinin ilk illərində dövlətin iqtisadiyyatda iştirakı azaldıldı, bürokratik maneələr və ləngimələr aradan qaldırıldı, vergi və gömrük sistemləri ciddi şəkildə sadələşdirildi. Ölkə biznesin asanlığına görə 137-ci yerdən 11-ci yerə, qəbul edilən korrupsiyaya görə isə 124-cü yerdən 55-ci yerədək irəlilədi. Ölkədə 22 vergidən 6-sı qaldı, idxal mallarına rüsumlar 90 faiz azaldıldı. Hökumət infrastruktura, kommunal xidmətlərə, yollara, məktəblərə və xəstəxanalara sərmayə qoydu.
Prezident Mixail Saakaşvilinin və iqtisadiyyat naziri Kaxa Bendukidzenin islahatları haqlı olaraq “iqtisadi möcüzə” adlandırıldı.
Gürcüstanın keçmiş Prezidenti Eduard Şevardnadze Prezident Aparatını ziyarət etdikdən sonra ofisdən şəxsi əşyalarını götürüb işçilərlə vidalaşır - Tbilisi, Gürcüstan - 26 noyabr 2003-cü il
Ölkədə sırf daxili inkişafa paralel olaraq Qərb sərmayələri fəal şəkildə daxil oldu – Gürcüstan öz ÜDM-nin demək olar ki, beş faizini güzəştli kreditlər və qrantlar şəklində aldı.
Hakimiyyətlərinin ilk illərində gənc islahatçılar həqiqətən də Gürcüstanı 1990-cı illərin bataqlığından çıxara bildilər. Bununla belə, komandanın ilk uğurları kifayət qədər dərin deyildi və gənc Prezidentin sonrakı hərəkətləri onun nailiyyətlərinin çoxunu sildi.
Amma "biz əcdadlarımızın arzuladığı Gürcüstanı, arzuladığımız Gürcüstanı yaratmalıyıq", - deyə Mişa bildirirdi.
Mixail Saakaşvili sosial-iqtisadi məsələlərin həlli ilə yanaşı, Gürcüstanın köhnə ərazi problemlərinin həlli ilə də enerjili məşğul olmağa başladı. Məsələ ondadır ki, SSRİ dağılandan sonra qanlı münaqişələr zamanı Abxaziya və Cənubi Osetiya Gürcüstandan ayrılaraq faktiki olaraq "müstəqil" olmuşdular. Acarıstanda və Kodori dərəsində hakimiyyəti ələ keçirən yerli “knyazlıqlar” da mərkəzə tabe olmadılar. Bütün bunlar Gürcüstanda son dərəcə radikal hissləri gücləndirdi. Ölkənin milli muxtariyyətlərə nəzarəti itirən ilk Prezident Zviad Qamsaxurdiya osetin xalqını “zibil” adlandıraraq onlara “ya boyun əyib gürcü olmağı, ya da Rusiyaya getməyi” təklif etmişdi.
Ərazi mübahisələrinin həlli
Növbəti lider Eduard Şevardnadzenin dövründə Gürcüstan Abxaziya və Cənubi Osetiya ilə barışıq əldə etdi. Əslində münaqişələr dondurulsa da, mərkəz bu bölgələrə iddialarından əl çəkmədi.
Mixail Saakaşvili hakimiyyətə 1990-cı illərin əvvəllərindəki acı və alçaldıcı məğlubiyyətlərin qisasını almaq və gürcülərin, onların hesab etdiyi kimi, ədaləti və ölkənin ərazi bütövlüyünü bərpa etmək istəyinin dalğasında gəldi. Gənc Prezidentin ilk cəhdi Acarıstanla bağlı oldu.
Acarıstanın inzibati sərhədində, Çoloki çayı üzərində partlamış avtomobil körpüsündə - Batumi, 2 may 2004-cü il
1991-ci ildən Türkiyə ilə sərhəddə yerləşən sahil bölgəsi yerli parlamentin sədri Aslan Abaşidzenin (Gürcüstanın bu vilayətini 15-ci əsrdən demək olar ki, davamlı olaraq idarə edən Acarıstanın suveren knyazlarının nəslindəndir) hakimiyyəti altında idi. O, Gürcüstandan ayrılmaq iddiasında olmasa da, mərkəzi hökumətə tabe olmayıb, bölgənin vergi və gömrük sistemlərinə nəzarət edib.
"Bu xain o qədər ağır cəzalandırılacaq ki, onun bütün nəsli bunu xatırlayacaq", Saakaşvili Abaşidzedən danışarkən bildirmişdi.
Saakaşvili ilə Abaşidze arasında münaqişə "Qızılgül inqilabı" zamanı, sonuncunun Gürcüstanın gələcək Prezidentini faşistlikdə ittiham etməsi ilə başladı və 2004-cü ilin mayında pik həddə çatdı. Rusiyanın müdaxiləsi sayəsində irimiqyaslı toqquşmaların qarşısı alındı. Aslan Abaşidze Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi İqor İvanovla danışıqlardan sonra istefa verdi və Moskvaya qaçdı. Nəzarət altına qaytarılan ərazilərin siyahısına Saakaşvili ilk imzasını qoydu.
Yeni hakimiyyətin növbəti uğurlu əməliyyatı Kodori dərəsinin Tbilisiyə tabe edilməsi oldu. 1992-1993-cü illərdə gürcü-abxaz müharibəsindən bəri Abxaziyanın dağlıq hissəsindəki dərə səhra komandiri Emzar Kvitsiani tərəfindən idarə olunurdu. Rəsmi olaraq o, Prezidentin nümayəndəsi, qoşunları isə ordu batalyonu sayılırdı. Əslində isə Kvitsiani heç kimə tabe olmayıb, ucqar ərazini müstəqil idarə edirdi. Həmin illərdə Kodori dərəsinin əhalisi demək olar ki, beş min nəfərdən çox deyildi, lakin Gürcüstan üçün bu, Abxaziya üzərində nəzarətin bərpası elementi kimi vacib idi.
Abxaziyadakı çay dərəsi, Kodori dərəsi - 11 iyul 2006-cı il
"Qızılgül inqilabı" zamanı Kvitsiani Şevardnadzeni dəstəklədi, bunun üçün sonradan vəzifəsini itirdi və bölmələri rəsmi olaraq ləğv edildi. Onun mərkəzə tabe olmaqdan imtina etməsindən sonra Gürcüstan 2006-cı ilin iyulunda dərədə xüsusi əməliyyata başladı. Hüquq-mühafizə orqanları və ordu qüvvələrinin bölmələri effektiv hərəkət edərək bir həftədən az müddətdə dərəyə nəzarəti ələ keçirə bildi və Kvitsiani özü Rusiyaya qaçdı.
İki il ərzində Saakaşvili ölkənin dörd ərazi problemindən ikisini effektiv və praktiki olaraq qansız həll edə bildi. Bu, Gürcüstanda sevinclə qarşılanmaqla yanaşı, yeni qələbələrə həvəsləndirdi. Bunlar isə Abxaziya və Cənubi Osetiyada dəhşət, Rusiyada təşviş yaratdı. Axı Gürcüstanın yeni hakimiyyət orqanlarının effektiv sərtliyi çox keçmədən ABŞ-ın gücü ilə tamamlanırdı.
Yalan ümidlər
Gürcüstan Şevardnadzenin dövründə Qərb inkişaf yoluna qədəm qoydu, lakin ölkə məhz ABŞ-la kəskin yaxınlaşmağa arxalanan Mixail Saakaşvilinin dövründə tam Avroatlantik kursa getdi.
"Gürcüstana Rusiya düşmən kimi lazım deyil. Bizə dost kimi Rusiya lazımdır", - deyə Saakaşvili bildirsə də, Tbilisi küçələrindən birinin adının Corc Buş prospektinə dəyişdirilməsi Birləşmiş Ştatlara sırf simvolik bir işarə idi.
ABŞ Prezidenti Corc Buş və Gürcüstan Prezidenti Mixail Saakaşvili on minlərlə insanı salamlayır - Tbilisinin mərkəzindəki Azadlıq meydanı, 10 may 2005-ci il
Qərbin yardımı sayəsində Gürcüstanın büdcəsi 2005-2008-ci illərdə 30 dəfə artdı. Pul digər şeylərlə yanaşı, müdafiəyə də xərclənirdi: müharibədən əvvəlki bir neçə il ərzində Gürcüstanın silahlı qüvvələrinin sayı artdı və ordu fəal şəkildə müqavilə sisteminə keçirdi. Hərbi personalın əksəriyyəti ABŞ-da təlim keçdi, iki min gürcü əsgəri İraqda müharibə təcrübəsi keçdi.
Bununla belə, problemlər də var idi. Bölmələr dünyanın hər yerindən, xüsusən də ABŞ, İsrail, Türkiyə və Ukraynadan avadanlıq aldı ki, bu da birləşmə və texniki xidmətdə problemlər yaratdı. Bundan əlavə, təchiz edilmiş zirehli texnika və artilleriya sistemləri həmişə yaxşı vəziyyətdə deyildi. Hərbi heyətin hazırlıq səviyyəsi və nizam-intizamı ilə bağlı problemlər var idi.
Buna baxmayaraq, bir neçə il ərzində Mişanın komandası 1990-cı illərin mahiyyətcə dağılmış nizamsız birliklərini postsovet məkanında potensial olaraq ən döyüşə hazır ordulardan birinə çevirmək üçün çox işlər gördü.
Saakaşvilinin özü də qələbə üçün ordu qurduğunu gizlətmirdi və böyük qurbanlar bahasına olsa belə, ölkənin ərazi bütövlüyünü bərpa etməyə hazır olduğunu bəyan etmişdi.
"Biz Gürcüstanın azad olması üçün səbirli olmağa və hər cür fədakarlıq etməyə həmişəkindən çox hazırıq", - deyə Mişa açıqlamasında vurğulamışdı.
Üstəlik, o, Rusiya sülhməramlılarının himayəsində olan Abxaziya və Cənubi Osetiya üzərində mərkəzi nəzarəti bərpa etmək planlarından birbaşa danışırdı.
Ordu hissələrinin gücləndirilməsi ilə paralel olaraq, Gürcüstan getdikcə NATO-ya yaxınlaşırdı: 2006-cı ildə parlament yekdilliklə ölkənin Şimali Atlantika Alyansına inteqrasiyasına səs verdi. Gürcülər 2008-ci ilin yanvarında keçirilən referendumda NATO-ya üzv olmaq üçün səs verdilər.
Artıq 2008-ci ilin aprelində NATO-nun Buxarest sammitində Gürcüstana üzvlüklə bağlı fəaliyyət planı təqdim edilməsə də, NATO-ya üzv ölkələrin yekun bəyanatı belə perspektivlər üçün son dərəcə nikbin idi. Əslində Saakaşvilidən gözlənilən yalnız Cənubi Osetiya və Abxaziya ilə problemlərinin həlli idi.
Rusiyadan baxanda belə görünə bilər ki, Gürcüstanın apriori Cənubi Osetiya ərazisində Rusiya ilə hərbi münaqişədə qalib gəlmək şansı yox idi. Lakin Gürcüstanın çoxsaylı rus bölmələri ilə döyüşmək planları da yox idi.
Gürcü əsgərləri Qori ilə Tbilisi arasındakı yolda mülki avtomobilin yük yerində - 11 avqust 2008-ci il
Hərbi tarixçi Yevgeni Nori deyir ki, Cənubi Osetiya Rusiya ilə yalnız Roki tuneli vasitəsilə bağlıdır. Respublika ərazisində yalnız bir rus sülhməramlı batalyonu var idi və yerli milislərin ən döyüşə hazır hissələri yox idi. Əgər gürcü ordusu Cənubi Osetiyanın paytaxtı Sxinvalidən tez yan keçib Roki tunelini bağlaya bilsəydi və Rusiya buna ləng reaksiya versəydi, Saakaşvilinin sülhün bərqərar olması şərtlərini diqtə etmək şansı olardı.
2008-ci ilin avqustunda Cənubi Osetiyada müharibəyə başlayan Saakaşvili təkcə Gürcüstanın ərazi problemlərini həll etmək istəmədi, həm də anti-Rusiya kursunun effektivliyini və məqsədəuyğunluğunu nümayiş etdirməyi planlaşdırdı. Bunun üçün o ABŞ və müttəfiqlərindən maksimum dəstək almağa çalışdı.
Demokratiyadan diktaturaya
2008-ci ilin avqustunda Saakaşvilinin başlatdığı müharibə Gürcüstan silahlı qüvvələrinin məğlubiyyəti ilə başa çatdı, ölkəni sülhə vadar etdi və Rusiya iki separatçı respublikanın "müstəqilliyini" tanıdı. Hərbi məğlubiyyət və keçmiş ərazilər üzərində nəzarəti bərpa etmək şanslarının itirilməsi Gürcüstan cəmiyyətində şok və Saakaşvili dövrünün tənəzzülünün başlanğıc nöqtəsi oldu. Lakin bundan əvvəl Gürcüstan “gənc demokratiya”dan tipik avtoritar rejimə doğru gedirdi. Şünki qeyri-demokratik meyillər hələ müharibə başlamazdan əvvəl güclənməkdə idi. Belə ki, 2007-ci ilin sentyabrında ardıcıl olaraq daxili işlər naziri və müdafiə naziri postlarını tutan Prezidentin müttəfiqi İrakli Okruaşvili onun silahdaşı Zurab Jvaniyanı qətlə yetirməkdə və müxalifətçi iş adamı Badri Patarkatsişvilinin qətlini hazırlamaqda ittiham etdi.
Bununla ölkədə müxalifətin kütləvi etirazları başladı və onlar polis xüsusi təyinatlıları tərəfindən yatırıldı. 500-dən çox insan xəstəxanalara müraciət etdi və onlara dəyənək və rezin güllələrdən xəsarətlər və gözyaşardıcı qazdan zəhərlənmə diaqnozu qoyuldu. Hakimiyyət müxalifət mediasını da bağladı.
Saakaşvilinin bu addımları NATO və insan haqları təşkilatı "Human Rights Watch" tərəfindən pislənildi.
Gürcüstanın keçmiş Prezidenti Mixail Saakaşvili Kiyevin Müstəqillik meydanında etirazçılarla görüşür - 7 dekabr 2013-cü il
Şok islahatından repressiv polis rejiminə çevrilən “demokratiya məşəli” sönürdü. 2008-ci ildə müharibədə məğlubiyyətdən sonra Mişa Qərb tərəfdaşlarının qeyd-şərtsiz dəstəyini itirdi. Avropa İttifaqının beynəlxalq komissiyasının 2009-cu ilin sentyabrında dərc etdiyi hesabatda Saakaşvili rejimi birbaşa olaraq müharibəyə başlamaqda ittiham olunurdu və Rusiyanın hərəkətləri “ağlabatan sərhədləri aşsa” da, hələ də qanuni sayılırdı.
Prezidentə qarşı növbəti tənqidlər artmağa başladı. 2010-cu ildə "Freedom House" qeyri-hökumət hüquq müdafiə təşkilatı hesabat dərc edib və hesabata görə, Saakaşvili dövründə Gürcüstanda korrupsiyanın səviyyəsi on il əvvəl Eduard Şevardnadzenin dövründə olduğu kimi qalıb.
Ancaq ən pisi hələ qarşıda idi. 2012-ci il parlament seçkilərinə bir həftə yarım qalmış Gürcüstanın bir neçə televiziya kanalı həbsxanalarda məhbuslara qarşı həbsxana nəzarətçiləri tərəfindən törədilən işgəncə, zorakılıq və zorlama videolarını nümayiş etdirdi. Sonradan məlum oldu ki, işgəncə və zorlamalar daxili işlər naziri Baço Axalianın göstərişi ilə baş verib və Penitensiar Xidmətin rəisi David Çaxua bundan xəbərdar olub, heç bir şəkildə müdaxilə etməyib.
Onların hər ikisi istefa verdi, Saakaşvili problemi həll edəcəyinə söz verdi, amma artıq gec idi. Seçkilərdə müxalif “Gürcü arzusu” demək 55 faiz, hakim Vahid Milli Hərəkat Partiyası isə 40 faizdən bir qədər çox səs topladı. Beləliklə, “çiçək dövrü” başa çatdı.
Gürcüstanın həbsdə olan keçmiş Prezidenti Mixail Saakaşvili 2007-ci ildə Tbilisidə hökumət əleyhinə kütləvi etirazların zorakılıqla dağıdılması ilə bağlı məhkəmə prosesi zamanı klinikadan videobağlantı vasitəsilə ekrana çıxıb - Gürcüstan, 27 oktyabr, 2023-cü il
Formal olaraq, Saakaşvili daha bir il Prezident olaraq qaldı. Onun partiyası parlamentdə çoxluğu itirmiş, imkanları son dərəcə məhdudlaşmışdı. Hələ Prezident müddəti bitməmiş Mişa Gürcüstandan Belçikaya getmişdi. Bundan sonra ona qarşı vətənində vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə və büdcə vəsaitlərini mənimsəmə maddələri ilə cinayət işi açıldı.
Saakaşvili sonra Ukraynanın Odessa vilayətinin qubernatoru vəzifəsində çalışdı. Onu vəzifəyə təyin edən Ukraynanın o vaxtkı Prezidenti Pyotr Poroşenkoya qarşı “MixoMaydan” təşkil etdi və Volodimir Zelenski ilə münasibətlər qurmağa çalışdı. Bununla belə, uğursuzluğu davam etdi.
2021-ci ildə Saakaşvili yerli siyasətə parlaq qayıdış ümidi ilə Gürcüstana qeyri-qanuni daxil ola bildi. Lakin Mişa həbs edildi. Saakaşvili hələ də həbsdədir və vəkilinin sözlərinə görə, keçmiş Prezidentə vərəm və demans daxil olmaqla 36 xəstəlik diaqnozu qoyulub.
“Qızılgül inqilabı”nın başlanmasından 20 il keçdi, bu müddət ərzində Gürcüstan xeyli dəyişdi. Ölkənin siyasəti Avro-Atlantik vektorunu saxlayır və Abxaziya və Cənubi Osetiyaya iddia edir. Eyni zamanda, Gürcüstan keçmişdən görünür dərs alıb, ölkə anti-Rusiya sanksiyalarına qoşulmayıb və Rusiyaya paralel idxalı inkişaf etdirir.
Saakaşvili tarixdə mürəkkəb, qeyri-adi şəxsiyyət olaraq qalır. Hətta onu tənqid edənlər də zaman keçdikcə onun hakimiyyətinin ilk illərinin iqtisadi uğurlarını etiraf edirlər. Öz növbəsində, keçmiş Prezidentin tərəfdarları bildirirlər ki, əvvəllər gənc və perspektivli islahatçı hakimiyyəti əldə saxlamaq üçün sonda qanlı avantüralara düşdü. Beləliklə, Mişanın karyerası başa çatdı və özü də xəstə məhbusa çevrildi.