“Stansiya ya rusun olacaq, ya heç kimin” bəyanatı və ya nüvə obyektinə getdikcə daha çox partlayıcı, ağır texnika və minalar yerləşdirilir
Rusiyanın işğalı altında olan Ukraynanın Zaporojye Atom Elektrik Stansiyasında (AES) nüvə fəlakəti riski həmişəkindən daha yüksəkdir. UNIAN AES üçün ən böyük təhlükənin nə olduğunu və mümkün qəza zamanı nə gözlədiyini təhlil edib. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Rusiya hərbçiləri tərəfindən 17 aydır işğal altında olan Enerqodar şəhərindəki Zaporojye AES-də vəziyyət xeyli pisləşib. Ukrayna kəşfiyyatı xəbərdarlıq edir ki, nüvə qəzası təhlükəsi heç vaxt bu yaydakı qədər yüksək olmayıb.
Rusiyanın “stansiya ya rusun olacaq, ya heç kimin” sözləri hər gün cinayət əməlləri ilə sübuta yetirilir. Ruslar nüvə obyektinə getdikcə daha çox partlayıcı, ağır texnika və minalar yerləşdirirlər, güc bloklarının damına pulemyot yerləşdirirlər.
Raşistlər stansiyanın Ukrayna enerji sisteminin xeyrinə işləməsinin qarşısını almaq üçün hər şeyi edirlər. Rusiya hərbçiləri tərəfindən Kaxovka SES-in və su anbarının bəndinin dağıdılması Enerqodardakı AES müharibədən əvvəl olduğu kimi, bütün ölkə üçün enerji resursunun demək olar ki, dörddə birini istehsal etdiyi zaman tam gücü ilə istifadəsini mümkünsüz etdi.
Zaporojye AES-in əsas təhlükəsi və zəif nöqtəsi, silahı olan rus vəhşilərinin və onların əlaltılarının – “Rosatom” işçilərinin sertifikatları olan nüvə işçilərinin olmasıdır. Bununla belə, stansiyada hər an özünü büruzə verə bilən və qitə üçün əhəmiyyətli radiasiya problemləri yarada bilən daha az görünən “ağrı nöqtələri” var.
Əsəblər üzərində oyun
Avropanın ən böyük nüvə stansiyası – Zaporojye AES-də hər birinin gücü min meqavat olan altı nüvə reaktoru var. Artıq on aydır ki, onlardan beşi birinci dövrənin temperaturu 70 dərəcədən çox olmayan soyuq dayanma vəziyyətində daha təhlükəsiz vəziyyətdədir. Və yalnız bir vahid təxminən 270 dərəcə istiliklə isti dayanacaqdadır. Reaktorların temperaturu nə qədər yüksək olarsa, qəza zamanı radiasiyanın nəticələri bir o qədər təhlükəli ola bilər.
İşğalçılar Ukrayna nüvə tənzimləyicisinin nüvə şantajının dərəcəsini artırmaq üçün sonuncu enerji blokunu daha təhlükəsiz soyuq rejimə gətirmək göstərişini yerinə yetirməkdən imtina ediblər.
Nüvə alimləri xəbərdarlıq edirlər ki, stansiya bloklarını isti saxlama Ukraynada radiasiya təhlükəsizliyi üçün əlavə risklər yaradır.
"İşğalçıların hazırda enerji blokunu isti ehtiyatda saxlaması əsəb oyunudur, bu, təxribatdır. Çünki onlar hər an döyüş əməliyyatlarının gedişatına təsir göstərmək üçün bundan istifadə edə bilərlər. Onlar stansiyada hansısa hadisəni törədəcəkləri ilə hədələyəcəklər", - Ukraynanın Atom Enerjisi üzrə Dövlət Tənzimləmə Komissiyasının keçmiş rəhbəri Mikola Şteynberq bildirib. Onun sözlərinə görə, enerji bloku 270 dərəcə istilik rejimində olduqda, bu yanacağın əriməsi risklərini artırır.
Nüvə və Radiasiya Təhlükəsizliyi üzrə Dövlət Elmi Mərkəzinin AES-in təhlükəsizliyinin təhlili şöbəsinin müdiri Dmitri Humenyuk bildirib ki, işğalçılar AES-in enerji blokunu sanki buxar yaratmaq üçün isti saxlayırlar: “Halbuki, hazırda buna ehtiyac yoxdur. Bu, işğalçılar üçün bəhanədir, çünki aqreqatlar işləmir, tullantıların miqdarı isə xeyli azdır. Yəni buxarsız da stansiya dayana bilərdi".
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) ekspertlərinin fikrincə, yaxın gələcəkdə işğalçılar daha bir enerji blokunu - dördüncü enerji blokunu soyuq saxlamaq rejimindən isti saxlamaq rejiminə keçirməyi planlaşdırırlar. Bundan sonra təmirə və peşəkar texniki xidmətə ciddi ehtiyacı olan beşinci aqreqatı soyutmağa söz veriblər.
Humenyukun sözlərinə görə, hər iki blokda qurğu işləmir, fövqəladə mühafizə aktiv zonaya endirilib, reaktorda zəncirvari reaksiya demək olar ki, dayanıb, yod əmələ gəlmir.
“Bununla belə, bir atom elektrik stansiyasının isti enerji bloku kifayət qədər tez elektrik enerjisi istehsalı rejiminə gətirilə bilər və sonra işləyən reaktorda qəzanın nəticələri tamamilə fərqli miqyasda olacaq. Və radiasiyanın stansiyadan 30 kilometr kənara çıxmayacağına dair mütəxəssislərin sakitləşdirici sözləri əhəmiyyətsiz olacaq. Axı, artıq AES yaxınlığında işləyən reaktoru soyutmaq üçün lazımi miqdarda su yoxdur. Kaxovka su anbarında suyun olmadığını nəzərə alsaq, enerji blokunun işə salınması qəsdən qəza yaratmaq deməkdir", - Şteynberq bildirib.
Bununla belə, yerli alimlər hesab edirlər ki, rus işğalçılarının reaktoru hələlik işə salmasının mənası yoxdur. Enerji blokunun isti vəziyyətdə bağlanması təzyiq və şantaj üçün təsirli vasitə olaraq qalır.
Soyutmaq problemi
Zaporojye AES-də digər vacib "ağrı nöqtəsi" soyuducu göldür ki, bu da havanın istiliyinə imkan vermir. Gölün dərinliyi orta hesabla beş metrə çatır. İncə dənəli qumdan tikilmiş bənd gölü Kaxovka su anbarından ayırırdı. İşğalçılar Kaxovska SES-in bəndini partlatdıqdan sonra bu gölün qalıqları AES-in yeganə su mənbəyinə çevrilib.
Nüvə enerjisi və nüvə təhlükəsizliyi üzrə ekspert Olqa Koşarnayanın sözlərinə görə, bənd dağıdılandan sonra ekskavatorlar daim gölün yaxınlığında işləyir, qum səpərək divarlarını möhkəmləndirirlər.
"Mən öz mənbələrimdən bilirəm ki, soyuducu gölün qapalı bəndi dağılır. Fransız alimləri Kaxovska bəndinin partlamasından sonra bu barədə xəbərdarlıq ediblər, yəni: suyun səviyyəsi gölün suyunun səviyyəsinə bərabər olan Kaxovka su anbarı yoxa çıxanda gölün qapalı bəndi dağılacaq", ekspert əlavə edib.
Koşarna hesab edir ki, göldə su itkisi riski kifayət qədər böyükdür və bunun üçün hətta işğalçılar tərəfindən heç bir əlavə addım görünmür.
"Bu bənd hidroizolyasiya olunmur və qum və daşdan tikildiyinə görə suyun tutulmasını təmin etmir. Çünki o, artıq Kaxovka su anbarından gələn su ilə dəstəklənmir. Buna görə də soyuducu göldə suyun səviyyəsi azalır ", - Nüvə Təhlükəsizliyi üzrə Dövlət Elmi Radiasiya Mərkəzinin eksperti Dmitri Humenyuk vurğulayıb.
Həqiqətən də, "Energoatom" açıqlamasında bildirir ki, göldə suyun səviyyəsi getdikcə azalır ki, bu, pis xəbərdir.
Ancaq soyuducu göl də son problem deyil. Stansiyada növbəti “ağrı nöqtəsi” işlənmiş nüvə yanacağının saxlanmasıdır. AES-də açıq havada çox təhlükəli tərkibli yüzə yaxın möhkəm dəmir-beton konteyner dayanır. Onlar birbaşa bombardmandan başqa, demək olar ki, istənilən müdaxiləyə tab gətirə bilirlər. Baxmayaraq ki, rusiyalı terrorçuların artıq beynəlxalq ictimaiyyətdə kifayət qədər təsir rıçaqları olduğunu və onların bu konteynerləri məqsədyönlü şəkildə partlatmağı düşünmələrinin mümkün olmadığını amili var, amma bu risk faktoru hələ də qalmaqdadır.
Qəza zamanı nə olacaq?
Atom elektrik stansiyalarında qəzaların qarşısını almaq üçün mütəxəssislərin enerji bloklarının parametrlərinə, radiasiya göstəricilərinə nəzarət etdiyi və gözlənilməz vəziyyətlər səbəbindən hadisələrin mümkün inkişafını təhlil etdiyi böhran mərkəzləri var. Ruslar Zaporojye AES-dəki böhran mərkəzini stansiyanı işğal etdikdən dərhal sonra hərbi ehtiyacları üçün zəbt etdilər. Buna görə də, işğalın əvvəlində operativ fövqəladə reaksiya imkanları məhv edildi.
“Ukraynada stansiyanın yerində baş verənləri real vaxt rejimində izləmək imkanı yoxdur”, - deyə alim Humenyuk bildirib. Onun sözlərinə görə, problemlər yaranarsa, bunun nəticələri ciddi olacaq, çünki işğalçılar stansiyada fövqəladə vəziyyətləri sonradan onları idarə etmək, zərəri minimuma endirmək məqsədi ilə deyil, öz məqsədləri üçün yaradırlar. Eyni zamanda, ən pisi baş versə belə, Zaporojye AES-də qəzanın nəticələri Çernobıl fəlakətindən az olacaq və əhəmiyyətli radiasiya emissiyaları çox güman ki, Kiyevə çatmayacaq.
"Ümid edirəm ki, qəza baş verməyəcək, çünki stansiya kifayət qədər modernləşdirilib və qəzanın qarşısını almaq üçün imkanlar var. Mütləq ikinci Çernobıl olmayacaq, çünki bunlar fərqli reaktorlar və fərqli dizayndır", - alim əmin edib.
Çernobıl AES-in keçmiş baş mühəndisi Mikola Ştaynberq isə hesab edir ki, nüvə qəzası baş verərsə, ruslar günahı Ukraynanın üzərinə ata bilməyəcəklər, çünki onların iştirakına dair sübutlar çox açıqdır: "Dünya inanmayacaq ki, ukraynalılar Zaporojye AES-də nəsə ediblər. Yəni bu, bütün dünyada 15-17 nüvə bloku tikən Rusiyaya qarşı işləyəcək. Onlar bütün gələcəklərini itirəcəklər. Çünki heç kim onlardan yeni bloklar sifariş etməyəcək. Onların tikdikləri isə çətin ki, başa çatsın”.
Şteynberqin sözlərinə görə, Rusiya tərəfindən tikilən enerji bloklarında avadanlıqların yarısı Qərb komponentlərindən ibarətdir: “Bir enerji blokunun qurulması təxminən 6 milyard dollara başa gəlir. Ümumilikdə 15 enerji blokunun dəyəri təxminən 90 milyard dollardır. Məhz buna görə də Qərb Rusiya Federasiyasının nüvə sənayesinə sanksiya tətbiq etmir. Amma Ukraynadakı nüvə qəzası baş verərsə, rusları heç kim bağışlamayacaq. Rusların günahı ucbatından "Enerqodar" stansiyasında nəsə baş verərsə, onda heç bir bəhanə olmayacaq, müqavilələrə xitam veriləcək. Bu o deməkdir ki, Rusiyada beynəlxalq texnologiyalar səviyyəsində işləyən yeganə sənaye də uğursuzluğa düçar olacaq".
AES-in gələcəyi
Mütəxəssislər hesab edir ki, Kaxovka su anbarı bərpa olunmayana qədər Zaporojye AES tam gücü ilə işləyə bilməyəcək.
"Stansiya indi olduğu kimi yalnız soyuq vəziyyətdə dayana biləcək. Hazırda stansiya çox su tələb etmir” - Şteynberq hesab edir. Onun fikrincə, bəndi dağıtmaqla işğalçılar özlərinə atəş açıblar, çünki onlar öz maraqlarına uyğun olaraq bir daha AES-i elektrik enerjisi istehsal etmək üçün birləşdirə bilməyəcəklər: "Su anbarı olanda rusların planı belə ola bilərdi ki, stansiyanı yenidən birləşdirib, Rusiyanın elektrik şəbəkəsində elektrik enerjisi hasil etsinlər və bunun üçün artıq elektrik verilişi xətləri bərpa olunurdu. Rusiya bunda maraqlı idi, çünki bu, çox puldur. Bunu başa düşənlər bəndi partlatmaq əmrini verə bilməzdilər. Ona görə də oradakı sağ əlin nə etdiyini, sol əl bilmir ".
Demək olar ki, hər bir ukraynalı üçün hazırkı yay Enerqodar şəhərindəki Avropanın ən böyük nüvə obyektində hər an rusiyalı terrorçular tərəfindən həyata keçirilə biləcək növbəti terror aktı qorxusu ilə keçir. Çünki ruslardan hər şeyi gözləmək olar. Bununla belə, ukraynalılar qorxularını şişirtməməli, rəsmi qurumların mesajlarına və tövsiyələrinə arxalanmalıdırlar.
Ukrayna əhalisinin əhəmiyyətli bir hissəsi artıq nüvə fəlakətindən sağ çıxmaq təcrübəsinə malikdir: 37 il əvvəl Ukrayna artıq Kiyevdən 120 kilometr aralıda yerləşən Çernobıl AES-dəki qəzanı yaşayıb. 2011-ci ildən bəri Zaporojye AES əhəmiyyətli dərəcədə modernləşdirilib, buna görə də potensial qəza ötən əsrdə olduğu kimi nəticələrində dağıdıcı olmayacaq. Ancaq AES nəhayət rus işğalçılarından azad edildikdə bütün mümkün qorxulardan tamamilə qurtulmaq olacaq. Bunun üçün Ukrayna və bütün beynəlxalq ictimaiyyət maksimum səy göstərməlidir.