Və ya: yaşadıqlarımızdan başqa daha hansı ssenarilər mümkün idi?
Dövlət Fövqəladə Vəziyyət Komitəsi (DFVK (QKÇP)) çevrilişinin baş verdiyi 1991-ci il avqust hadisələrinin 30-cu ildönümünü yaşayırıq. Bu, partiya nomenklaturasının bir hissəsinin SSRİ-ni yenidənqurmadan əvvəlki reallıqlara qaytarmaq üçün çıxılmaz bir cəhdi idi.
18 avqust 1991-ci ildə Mixail Qorbaçovun siyasəti ilə razılaşmayan SSRİ-nin yüksək rəhbərliyinin nümayəndələri DFVK-nı yaratdılar. 19 avqustda SSRİ Prezidenti Sovet İttifaqının qorunmasını müdafiə edən Komitə üzvləri tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Qorbaçovun sözlərinə görə, o, Krımda təcrid olunmuşdu. Fövqəladə Komitə üzvləri Moskvaya qoşun yeritdilər. Bir neçə gün davam edən toqquşmalardan sonra DFHK üzvləri məğlub olduqlarını etiraf etdilər, Komitə buraxıldı və Qorbaçov Moskvaya qayıtdı.
Bir çox insanlar hesab edirlər ki, məhz aşkarlıq və demokratiyanı dadmağı bacaran xalqları, əsəbi durğunluq qəfəsinə qaytarmaq cəhdi eyni ilin dekabrında nəhəng bir ölkənin siyasi çöküşünə səbəb oldu.
Fövqəladə Komitə olmasaydı, SSRİ-nin dağılmasına imkan verməmək üçün parçalanma proseslərini dayandırmaq imkanları vardımı? O zaman hansı formada mövcud olmağa davam edərdi? Yoxsa respublikaların müstəqilliyinə doğru gedən bu hərəkat dalğası onsuz da dayandırıla bilməzdi? Yəni yaşadığımızdan başqa hansı ssenarilər mümkün idi?
AYNA-nın suallarını tanınmış ekspertlər cavablandırıblar.
Moldovalı tarix elmləri doktoru, Effektiv Siyasət İnstitutunun direktoru Vitali Andriyevski:
“Müvəqqəti dayandırmaq olardı, amma tam dayandırıla bilməzdi. Bu vaxta qədər hamı Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasına nifrət edirdi. Və partiya SSRİ-nin əsas sementləyici sütunu idi. Bu dayaq yıxılan kimi quruluş dağılmağa başladı.
Prosesləri bəlkə də güc hesabına yavaşlatmaq olardı, amma tam dayandırmaq mümkün deyildi. SSRİ respublikaları çox fərqli idi, xalqları fərqli zehniyyətə malik idi. Buna yerli respublika hakimiyyətlərinin Moskvaya itaət etməmək və Moskvadan asılı olmamaq istəklərini də əlavə edirik.
Və daha bir faktor böyük rol oynadı. Bu, xalqların milli özünüdərkin, dilini və mədəniyyətini inkişaf etdirmək istəyinin artması idi. Ümumiyyətlə, bütün bu faktorlar birlikdə kommunist imperiyasının süqutunu müəyyənləşdirdi.
Qeyd edək ki, bir çox insanın daha yaxşı yaşamağa başlamamasına və hətta bir çoxunun həyatının pisləşməsinə baxmayaraq, əksəriyyət keçmişə qayıtmaq istəmir. Ancaq bu, qiyamçıların tamamilə yox olması anlamına gəlmir. Keçmiş SSRİ-nin bəzi respublikalarında onlar qalib gəldilər. Ancaq fərqli bayraqlar və digər şüarlar altında. Beləliklə, SSRİ tamamilə ölmədi, başqa bir formaya transformasiya oldu”.
Qazaxıstanlı politoloq Kazbek Beisebayev:
“Artıq uzun illərdən sonra, Sovet İttifaqının dağılmağa məhkum olduğu açıq-aşkar görünür. Üstəlik, partiya nomenklaturasının özü çökməyə səbəb oldu. Bir çox səbəb var və onların hamısını ümumi "durğunluq" sözü ilə adlandırmaq olar.
SSRİ-ni bitirən ən həlledici zərbə SSRİ-nin aparıcı rolu ilə bağlı Konstitusiyanın 6-cı maddəsinin ləğvi və eyni zamanda SSRİ Prezidenti vəzifəsinin yaradılması oldu. KP Mərkəzi Komitəsi, yerli partiya komitələri ilə birlikdə bütün sovet sisteminin əsasını təşkil edirdi. Bu zəncir qırıldı.
SSRİ-nin mövcudluğuna ikinci həlledici zərbə müstəqilliyini elan edən RSFSR-dən gəldi: RSFSR qanunlarının SSRİ qanunlarından üstün olması barədə qərar qəbul edilməsi idi. Yeri gəlmişkən, bu fakt nədənsə indiki Rusiyada az xatırlanır.
Ona görə də QKÇP uğur qazansa da, uğursuz olsa da, tarixin gedişatını dayandıra bilməzdi. Sovet İttifaqı, bəlkə də bir az sonra yenə də dağılmağa doğru gedirdi. Onsuz da hər yerdə dəyişiklik küləyi əsirdi, hamı müstəqillik və azadlıq istəyirdi. Və bu, artıq dayandırıla bilməzdi”.
Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü, politoloq Rasim Musabəyov:
“İttifaq respublikalarının müstəqilliyi qaçılmaz idi. Ancaq proses, ilk növbədə Britaniya İmperiyasında olduğu kimi gedə bilərdi: ərazilər (Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Hindistan, Cənubi Afrika və s.) dominiona çevrildi və bir müddət sonra - artıq keçən əsrin ortalarında, əvvəllər əldə edilmiş daxili özünüidarəetməyə əlavə olaraq tam beynəlxalq subyektivlik əldə etdilər. Bu yolla iqtisadiyyat daha az dərəcədə zərər görürdü, çünki kooperativ əlaqələri, vahid bazarı qorumaq mümkün idi.
Və SSRİ-nin sonlarında vəziyyətin belə yolla inkişafı qarşıdurmaların genişmiqyaslı hərbi aksiyalara çevrilməsinə imkan verməzdi. Ancaq nə olmalıydısa, o da oldu. Heç bir şey respublikaların müstəqilliyə doğru hərəkatını dayandıra bilməzdi”.