Niyə buğdanın qiymətinin aşağı düşməsi yalnız dəyirmi çörəyə təsir edir?
Azərbaycanda dəyirmi və ya “sosial çörəyin” qiyməti yenidən ucuzlaşıb. Bu dəfə daha 5 qəpik. Müxtəlif marketlərdə belə bir endirimli qiymətlə qarşılaşmaq mümkündür.
Bu il sosial çörəyin ucuzlaşmasının üçüncü dalğası 650 qramlıq zavod məhsulunun qiymətini 60 qəpikdən 55 qəpiyə endirib. Əvvəllər mart ayında dəyirmi çörəklər 70 qəpikdən 65 qəpiyə, iyunda isə 65 qəpikdən 60 qəpiyə enib. Artıq hökumət mediası qiymətlərin ucuzlaşmasının səbəbləri ilə bağlı versiya ilə çıxış edib. Məsələn, yazırlar ki, son bir neçə ayda dünya bazarlarında ərzaq buğdasının qiyməti ucuzlaşıb.
Bu tip məlumatlara görə, Azərbaycanın əsas idxal bazarı olan Rusiya və Qazaxıstanda buğdanın qiyməti aşağı düşüb. Bu ilin oktyabr ayında ərzaq buğdasının idxalının orta aylıq dəyəri 230,9 dollar təşkil edib ki, bu da 2022-ci ilin oktyabr ayı ilə müqayisədə (320,4 dollar) təxminən 28 faiz azdır.
Beynəlxalq proqnozlara görə, bu il buğda istehsalı artacaq. Yerli mətbuatda yayılan məlumatlara əsasən, unun topdansatış qiymətləri də ucuzlaşıb. Bu ilin oktyabr ayında 50 kiloqramlıq bir kisə unun topdansatış qiyməti 26,40 manatdan 28,50 manata qədərdir. Bu, ötən ilin oktyabr ayı ilə müqayisədə azdır - o zaman 40 manatdan 40,15 manata qədər idi.
Bu fonda “Azərbaycanda ərzaq buğdasının, unun və çörəyin qiyməti tariflərlə deyil, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğun olaraq tələb və təklif əsasında və ərzaq buğdası üçün dünya bazarında (əsas idxal bazarları daxil olmaqla) qiymətlər əsasında formalaşır” ifadəsi xüsusilə təsiredicidir. O da bildirilir ki, tələb və təklif qanununa əsasən, ölkədə unun topdansatış qiymətinin ucuzlaşması çörəyin qiymətində də özünü göstərib.
Amma əsas sual cavabsız qalır: əgər həqiqətən də belədirsə və bazar qiymətləridirsə, nə üçün piştaxtalarda qalan çörək çeşidinin qiyməti aşağı düşmür? Bazar qanunları həqiqətənmi yalnız dəyirmi çörəyə aiddir? Bəs formaların və digər çeşidlərin bolluğu haqqında nə demək olar?
Amma gəlin buğdaya keçək... Dünya bazarlarında taxılın maya dəyəri azalır, səbəb isə banaldır - Rusiyada rekord miqdarda taxıl yığımı dünya bazarlarında qiymətləri aşağı salıb. Azərbaycanda isə unun bahalaşmasından, çörəyin bahalaşmasından danışmağa başlayıblar.
Azərbaycana əsas buğda idxalçısı Rusiya limanlarda qiymətləri tamamilə aşağı salıb. “Rusaqrotrans” şirkətinin analitik mərkəzinin məlumatına görə, dərin dəniz limanlarında dördüncü dərəcəli buğdanın (əsasən Azərbaycana idxal olunur) dəyəri ƏDV-siz ötən həftə ilə müqayisədə 950 rubl (9,77 dollar) və ya 15000-15200 rubla qədər (154,18 dollar) ucuzlaşıb. Dayaz suda qiymətlər 12400-ə (127 dollar) düşüb. Mərkəzin analitikləri ucuzlaşmanın yeni dalğasının səbəbi kimi yüksək təklifi göstərirlər - o qədər buğda var ki, alıcılar mövcud müqavilələr əsasında alınan həcmlərə sadiq qalmağa qərar veriblər.
Daxili Rusiya bazarında "dördüncü"nün qiymətləri əksər iri rayonlarda aşağı düşüb. Ölkənin cənubunda onlar 12500-13000 rubla (133 dollar) düşüb. Mərkəzi rayonda qiymət bir qədər azalıb - 9500-10000 (maksimum 103 dollar). İstisnalar Volqaboyu və Sibir idi. Yem taxılının qiyməti 8000-dən 8500-ə qədərdir (80 dollardan bir qədər çox). Buna səbəb uzun sürən yağışlar nəticəsində taxılın keyfiyyətinin aşağı düşməsi olub.
Eyni zamanda, Mərkəzi Federal Dairə və Volqa bölgəsində, əksinə, quru və isti hava gözlənilir ki, bu da həm məhsul yığımına, həm də qış əkininin yüksək tempinə kömək etməlidir. Bununla yanaşı, dünya buğda bazarında vəziyyət əks istiqamətdə inkişaf edib. ABŞ Kənd Təsərrüfatı Departamentinin təqdim etdiyi mənfi qlobal məhsul proqnozları fonunda güclənməyə başladı.
Belə bir şəraitdə unun bahalaşması ilə bağlı məlumatlar ortaya çıxdı və sonradan müvafiq qurumlar tərəfindən təkzib olundu. Medianın ardınca yerli ekspertlər də daxili qiymətlərin cüzi artımını qlobal qiymətlərin möhkəmlənməsi xəbərləri ilə əlaqələndiriblər.
Məsələn, iqtisadçı ekspert Akif Nəsirlinin fikrincə, yerli iş adamlarının bahalaşmadan xəbər tutan kimi dərhal mal və xidmətlərinin qiymətini qaldırması yerli bazar üçün adi bir hadisədir: “Baxmayaraq ki, qiymət artımı üçün heç bir obyektiv səbəb və ya qiymət artımı yoxdur. Onlar yalnız gələcəkdə nəzərdə tutulur”.
“Una gəldikdə isə, burada da eyni hekayədir - dünya birjalarında bəzi qiymət dalğalanmalarını görən təchizatçılarımız da qiymət etiketlərini dərhal yenidən yazır. Amma bu cür gözləntilər əsassızdır, çünki dünya bazarları taxılla doludur və qıtlıq gözlənilmir. Bəzi istehsalçılar üçün məhsuldarlıq azalsa da, digərləri rekord məhsul yığdılar. Məsələn, təkcə Rusiya son iki ildə məhsuldarlığını 20 faiz artırıb”, - deyə analitik AYNA-ya bildirib.
Onun sözlərinə görə, Rusiya buğdası ənənəvi olaraq idxalımızda ən böyük paya sahibdir: “Ona görə də qonşu ölkədə taxıl məhsullarının qiymətinin düşməsi bizim bazarda unun ucuzlaşması ilə müşayiət olunur. Əlli kiloqramlıq kisə 33 manata düşüb, sosial çörəyin maya dəyəri il ərzində 3 dəfə ucuzlaşıb. Bununla belə, bizdə yumru çörəyin qiyməti hələ də bahadır. Bizim hesablamalarımıza görə, süfrələrimizdə əsas məhsulun kiloqramı 1 manata başa gəlir, amma bu, qiymətin yarısına təklif olunmalıdır. Axı yayın ortalarına qədər buğdanın qiyməti yarıbayarı düşdü. Bizim bazarda un da baha satılır və onunla buğda arasında qiymət fərqi demək olar ki, iki dəfədir”.
Azərbaycanda çörəyin qiymətinin ucuzlaşması dünyada buğdanın qiymətinin aşağı düşməsinin nəticəsi kimi təqdim olunur. Lakin qiymətlərin rezonanslı düşməsi yalnız sosial çörəyə təsir etdi. Bəzi məlumatlara görə, onun qiymətləri qeyri-rəsmi qaydada tənzimlənir, qalan çörək çeşidlərinin isə ucuzlaşması barədə düşünmürlər belə. Axı ucuz olan unun məsrəfləri ilə yanaşı, çörəyin bütün digər inqrediyentləri, onun yoğrulması, bişirilməsi, işçi qüvvəsi bahalaşıb, nəqliyyat xərcləri də bahalaşıb. İşıq, qaz və su tarifləri də yerində qalmayıb.
Ona görə də dünya bazarında qiymətlərin bahalaşdığı pik vaxtda, buğdanın ucuzlaşması ilə bəzi yerlərdə az qala iki dəfə bahalaşan çörək ucuzlaşmaq barədə düşünmür. Bu qiymət davranışının səbəbi məlum deyil. Bir qayda olaraq, yerli qurumlar bir çörəyin cari xərclərinin qiymətləndirilməsi kimi əhəmiyyətsiz detallara girmir və iş adamları bu barədə danışmayacaqlar.