Macarıstan bütün Avropanın təzyiqlərinə baxmayaraq Rusiya ilə dost olmağı necə bacarır?
Ukraynada işğalçı müharibə başlayandan sonra Rusiyanın Avropa İttifaqı (Aİ) ilə münasibətləri kəskin şəkildə pisləşib. On paket anti-Rusiya sanksiyaları tətbiq olundu, Rusiya ilə iqtisadi və diplomatik əlaqələr pozulmağa başladı. Bununla belə, bütün Avropa ölkələri Rusiya ilə münasibətləri qətiyyətlə pozmağa hazır deyildilər. Macarıstan daha praqmatik mövqe tutdu. Ölkənin Baş naziri Viktor Orban Qərb tərəfdaşlarının təzyiqlərinə baxmayaraq, Moskva ilə xüsusi münasibət saxlamağa və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı davam etdirməyə davam etdi. Eyni zamanda, Macarıstan Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşuldu və yerli deputatlar hətta Avropa Parlamentində Rusiyanın “terrorçuluğa sponsorluq edən ölkə” kimi tanınması üçün səs verdilər. Macarıstan Rusiya ilə Aİ arasında tarazlığı necə qoruyur, Orban belə siyasətdən nə kimi fayda əldə edir və bu siyasətin yaxın gələcəkdə onun üçün necə nəticələnəcəyini “Lenta.ru” araşdırıb. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Düz bir ay əvvəl - iyunun 2-də Viktor Orban beynəlxalq ictimaiyyəti Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin əks-hücumunun qarşısını almağa çağırdı. Siyasətçi hər iki ölkənin əhalisinin nəzərə alınmasının vacibliyini qeyd etdi: Rusiyada 140 milyon, Ukraynada isə 40 milyondur. Onun sözlərinə görə, qüvvələrin bu cür bölgüsü qaçılmaz olaraq qanlı qırğına gətirib çıxaracaq, ona görə də atəşkəsi dayandırmaq və sülh danışıqlarına başlamaq üçün mümkün olan hər şeyi etmək lazımdır.
“Mənim kimi cəmi il yarım hərbi xidməti olan adam da bilir ki, hücum edən tərəf müdafiə olunan tərəfdən üç dəfə çox itki verir”, - deyə Orban söylədi.
Münaqişə ilə bağlı bu mövqe Macarıstan tərəfi üçün ənənəvi hal alıb. Ukraynaya hücumu dəstəkləyən digər Aİ üzv dövlətlərindən fərqli olaraq, Macarıstan hakimiyyəti tərəfləri münaqişənin daha da genişlənməsinin qarşısını almağa və danışıqlar masası arxasına əyləşməyə çağırır. Orban “böhrana real baxmağa çalışdığını” söyləyir və deyir ki, “Ukraynanın Rusiya üzərində qələbəsi yalnız nağılda və ya NATO əsgərlərinin birbaşa iştirakı ilə mümkündür”. Belə bir mövqeyə görə o, bütün Qərb dövlətləri tərəfindən tənqid olunur.
“Rusların məğlub olduqlarını, siyasi sistemlərinin pozulduğunu, prezidentlərinin öldürüldüyünü, pilotsuz təyyarələrin Qırmızı Meydana hücumunu əl-qolunu sallayıb seyr edəcəklərini düşünmək, hərbi məğlubiyyəti səssizcə izləyəcəklərinə və qəbul edəcəklərinə inanmaq... Buna heç uşaq da inanmaz. Biz uşaq uşaq yaşını tərk etmişik”, - Orban müharibəyə belə qiymət verir.
Eyni zamanda, Macarıstanın Aİ daxilində və beynəlxalq aləmdə siyasəti kifayət qədər ziddiyyətli görünür. Ölkə rəsmiləri Avropa elitasını tənqid edən bəyanatlara yol verir, həmçinin Ukrayna münaqişəsinə sülh yolu ilə son qoyulmasının zəruriliyi ilə bağlı Qərbdə qeyri-populyar mövqe bildirirlər. Həmçinin Macarıstan Aİ-nin tamhüquqlu üzvü olaraq qalır və öz mövqeyinin bütün üstünlüklərindən istifadə edir.
Qərb tərəfdaşları Macarıstanı Ukraynaya yardımın ayrılmasına əngəl törətdiyinə görə Rusiyayönlü olmaqda ittiham edirlər. Belə ki, ölkə mayın 15-də Avropa Sülh Fondundan 500 milyon avro məbləğində tranşı bloklayıb. Macarıstan nümayəndələri Fondun təkcə Ukrayna bölmələrini silahlandırmaq üçün deyil, qlobal məqsədlər üçün istifadə edilməsini tələb ediblər.
Burada Macarıstan öz maraqlarını güdür. Xarici işlər naziri Peter Sijiarto bildirib ki, Ukrayna OTP Banka qarşı sanksiyaları aqradan qaldırana qədər ölkə bütün hərbi tranşları bloklayacaq. Ukraynanın Korrupsiyanın Qarşısının Alınması üzrə Milli Agentliyi (NAPC) bankı Macarıstanın qəti razı olmadığı “müharibənin beynəlxalq sponsoru” kimi tanıyıb.
Bundan əlavə, Macarıstan məhdudiyyətlərin avropalı ixracatçılar və Aİ-nin Çinlə münasibətləri üçün risklər ehtiva etdiyini nəzərə alaraq, Aİ-nin Rusiyaya qarşı 11-ci sanksiyalar paketini təsdiq etməyib. Peter Sijiarto vurğulayıb ki, ölkəsi nüvə enerjisi sahəsində də sanksiyaları dəstəkləməyəcək, “çünki bu, Macarıstanın enerji təhlükəsizliyini təhdid edəcək”. Bütün bunlar Macarıstanın sanksiyalarla bağlı ümumi mövqeyinə uyğun gəlir: Aİ Rusiyadan daha çox tətbiq edilən məhdudiyyətlərdən əziyyət çəkir.
“Müharibənin bədəli çoxdur, bütün Avropa qitəsi bunu ödəyir. Biz bunu həm tavanı aşmış inflyasiya şəklində, həm də enerji, ərzaq və digər malların bahalaşması şəklində ödəyirik. Baxmayaraq ki, biz müharibəyə birbaşa cavabdeh deyilik - bu bizim müharibəmiz deyil, amma biz bunun üçün çox yüksək qiymət ödəyirik”, Macarıstan XİN başçısı söyləyib.
Macarıstanın mövqeyi ona Rusiya ilə sıx əlaqə saxlamağa imkan verir. Ölkə üçün bu, ilk növbədə iqtisadi baxımdan sərfəlidir. Aİ-yə üzv olan qalan dövlətlər Rusiyanın enerji resurslarından imtina edərək onları ABŞ-dan baha qiymətə aldıqları halda, Macarıstan tərəfi bu sahədə Rusiya ilə əməkdaşlığı davam etdirir.
Belə ki, aprel ayında Macarıstan Rusiya hökuməti ilə “Türk axını” ilə müqavilədən artıq qaz tədarükü barədə razılığa gəlib. Tərəflər həmçinin əsas uzunmüddətli qaz müqaviləsi üzrə güzəştli ödəniş rejimi və qazın qiymətinin həddindən artıq artması halında limiti keçdikdə ödənişlərin təxirə salınmasının mümkünlüyü barədə razılığa gəliblər.
Macarıstan Aİ-də Rusiyadan tam müqavilə həcmində qaz alan yeganə ölkədir. Ölkə ildə təxminən 4,5 milyard kubmetr qaz alır, onun qaz idxalının 85 faizindən çoxunu Rusiyadan tədarük edir.
Macarıstanda yeganə atom elektrik stansiyası olan Paks sovet modeli ilə tikilib. İndi o, ölkədə enerji istehlakının üçdə birini təmin edir, buna görə də səlahiyyətlilər onun ömrünü 2050-ci ilə qədər uzadıblar. 2014-cü ilin dekabrında “Rosatom” və Macarıstanın MVM şirkəti stansiyanın “Paks-2” adlı iki yeni blokunun tikintisi üçün 12 milyard avro dəyərində müqavilə imzalayıb. Rusiya ilə gərgin münasibətlərə baxmayaraq, Avropa Komissiyası (AK) “Rosatom”a enerji bloklarının tikintisini başa çatdırmağa rəsmən icazə verib.
Beləliklə, Macarıstan qaz və nüvə enerjisinin alınmasının daha əlçatan və tanış yollarının lehinə şüurlu şəkildə seçim edərək, enerji baxımından Rusiyadan asılı olmağa davam edir.
“Valday” klubunun eksperti Dmitri Ofitserov-Belski qeyd edir ki, “xüsusi əməliyyat” başlamazdan əvvəl ruslar Budapeştdə daşınmaz əmlakın əsas xarici alıcılarından biri olub: "Bu, real iqtisadi marağın güclü əlamətidir. Onu da qeyd edim ki, Rusiya tərəfi Macarıstanı təkcə nüvə enerjisi ilə təmin etməyəcək, həm də işlənmiş yanacağı götürəcək”.
“Viktor Orban seçiciləri üçün cəlbediciliyini itirmədən istədiyini söyləyə və edə bildiyi üçün “teflon siyasətçi”dir. Macarıstanın Baş naziri münaqişənin sona çatmasından və Rusiya ilə konstruktiv dialoqun davam etdirilməsindən çıxış edərək, təkcə özünün deyil, digər Avropa liderlərinin adından da danışır. Orban bir çox digər Avropa liderlərinin demək istədiklərini, tərəddüd etmədən ucadan deyə bilir. Və buna görə ona həmin siyasətçilər minnətdardırlar. O, Aİ-də Rusiyanı məğlub etməyin mümkünsüz və əks-məhsuldar olduğunu düşünən yeganə şəxs deyil”, Belski vurğulayıb.
Hələ Ukrayna böhranı başlamazdan əvvəl Macarıstanla Aİ arasında münasibətlərdə çoxlu fikir ayrılıqlarının olması məlumdur. Orban hökumətinin mühafizəkar fikirləri çox vaxt Qərbi Avropa ölkələrinin liberal gündəliyi ilə ziddiyyət təşkil edir. Aİ Macarıstanın miqrantlar, qaçqınlar və bütün azlıq qrupları ilə bağlı siyasətini, həmçinin uşaqlar arasında LGBT təbliğatına qarşı mübarizə üçün ölkədə qəbul edilən qanunları və transgenderləri cinsiyyətinin dəyişdirilməsini tanımaq hüququndan məhrum edən qaydaları tənqid edir.
Bundan əlavə, Macarıstan korrupsiyada, Avropa fondlarından vəsaitlərin mənimsənilməsində, məhkəmə sisteminin qərəzliliyində, fundamental hüquq və azadlıqların pozulmasında ittiham olunur. Qərb dünyasında Orbanı hətta diktator adlandırırlar, baxmayaraq ki, macarlar onu həqiqətən dəstəkləyirlər. Baş nazirin böyük şəhərlərdə populyarlıq reytinqi 58 faizi ötür. Avropa Parlamenti hesab edir ki, müasir Macarıstanda mövcud olan rejimi artıq demokratik hesab etmək olmaz.
Bu ittihamlar fonunda Avropa Komissiyası Aİ tarixində ilk dəfə olaraq Macarıstana qarşı qanunun aliliyi mexanizmini tətbiq edərək, ümumi büdcədən pul emissiyasını 20 faiz (7,5 milyard avro) azaltmağı təklif edib. 2022-ci ilin dekabrında Macarıstanın 2021-2027-ci illərdə Avropa birlik fondlarından almalı olduğu 22 milyard avronu bloklayıb. Bu vəsaitin imkansız ailələrdən olan uşaqların təhsilinə, dəmir yollarının yenilənməsinə və pandemiyadan sonra ölkənin bərpasına yönəldilməsi nəzərdə tutulmuşdu.
Ölkə iqtisadiyyatı assosiasiya daxilində sərbəst bazardan faydalanır. Hökumət büdcənin çox cüzi bir hissəsini müdafiəyə xərclədiyi üçün Qərb dünyası ilə ünsiyyət də vacibdir. Dövlətin hərbi təhlükəsizliyi üçün bütün məsuliyyət NATO-nun çiynindədir.
Dmitri Ofitserov-Belski qeyd edib ki, macarların Aİ daxilində müstəqil siyasət yürütməsi çox vacibdir: “Avropa Birliyi daxilində suverenliyi qorumaq üçün ölkə güclü xarici tərəfdaşlar axtarır. Onlar Rusiyadan başqa Türkiyə və Çindir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Macarıstan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat xidməti Agentliyin ölkənin avtomobil sənayesinə üç milyard avroluq Çin investisiyası barədə razılığa gəldiyini bildirib. Çinin investisiyaları və texniki dəstəyin köməyi ilə Budapeşt-Belqrad yüksək sürətli dəmir yolu xətti tikilir. Xarici tərəfdaşlar üçün Macarıstan etibarlı tərəfdaş və Aİ-də yaxşı qapıdır. Macarıstan hakimiyyəti çox praqmatik və kifayət qədər loyaldır”.
“Rusiya ilə xüsusi əlaqələr saxlayan Macarıstan hakimiyyəti gələcəyə baxır. Macarıstanın mövqeyi digər Avropa ölkələrindən daha ahəngdardır. Macarıstan bilir ki, Avropada Ukrayna böhranı başa çatdıqdan sonra Rusiya ilə münasibətlərin normallaşdırılması məsələsi ortaya çıxacaq. Macarlar isə bu məsələdə birinci olacaqlar. Onlar Rusiya ilə münasibətləri korlamayacaq və yenidən Rusiya investisiyalarını alacaqlar”, deyə Belski fikrini yekunlaşdırıb.
Beləliklə, Macarıstan Avropa İttifaqı ilə Rusiya arasında tarazlıq yaratmağa, daha müstəqil siyasət yürütməyə və milli maraqları qorumağa nail olur. Kağız üzərində ölkə Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı ümumi Qərb xəttinə sadiqdir, amma faktiki olaraq Rusiya ilə əməkdaşlığı davam etdirir və investisiya, birgə layihələr üçün digər xarici tərəfdaşlar axtarır.