Xarici analitiklər manatın dollara nisbətdə hazırkı məzənnəsinin yaxın 3 il ərzində sabit qalacağını proqnozlaşdırırlar, amma məsələnin başqa tərəfi də var
Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) valyuta ehtiyatları əlverişli makroiqtisadi göstəricilərə görə artır. Bu il neftin və qazın rahat qiyməti respublikaya bir sıra əsas iqtisadi koordinatlarda öz mövqeyini yaxşılaşdırmağa kömək etdi və valyuta ehtiyatı yığımı da istisna olmadı.
Daha bahalı enerji xammalından artan ixrac gəlirləri ilə yanaşı, valyuta ehtiyatları da bərpa olundu. Nüfuzlu beynəlxalq reytinq agentliyi “Fitch Solutions” bu göstəricilərlə bağlı nikbin hesablamaları bölüşür. Bu məlum struktura görə, tənzimləyicinin bu il “pul yastığı” hətta 10 milyard dolları keçəcək. Axı, xatırlayırsınızsa, neftin unudulmaz ucuzlaşmasından əvvəl Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarının maksimum məbləği 2014-cü ilin iyun ayının sonunda 15 milyard 163,2 milyon dollar səviyyəsində idi.
Dünya neft birjalarında vəziyyət çətinləşdikdən sonra neft ucuzlaşdı, respublikaya pul daxilolmaları azaldı və bu ilin ikinci yarısından Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarından manatın məzənnəsinin saxlanmasına yönəldildi. Müvafiq olaraq, milli valyutanın dollar qarşısında ucuzlaşması ilə bağlı təəssüf ki, yaddaqalan qərara qədər sürətlə düşdü.
Lakin dünya karbohidrogen bazarlarında qiymət konyukturunun sabitləşməsindən sonra neft bahalaşmağa başladı, ona görə də 2017-ci ildən tənzimləyicinin qızıl-valyuta yığımları da artdı. Ötən il ölkənin əsas bankının ehtiyatları 8 milyard 996 milyon dollara qədər artıb, ona görə də beynəlxalq reytinq agentliklərinin onların gələcək artımı ilə bağlı proqnozları rasional əsassız deyil.
Məsələn, “S&P Global Ratings” beynəlxalq reytinq agentliyi 2027-ci ilə qədər AMB-nin valyuta ehtiyatlarının 12 milyard 608 milyon ABŞ dollarına qədər artacağını proqnozlaşdırır. Beləliklə, 2023-2026-cı illərdə baş bankın ehtiyatlarının artımı proqnozlaşdırılır - “S&P” proqnozuna görə, 40,1% olacaq.
“Fitch Solutions” həmçinin tənzimləyicinin qızıl valyuta ehtiyatlarında da artım dinamikasını proqnozlaşdırır. Onlar hesab edirlər ki, bu ilin sonuna qədər AMB-nin ehtiyatları 10,2 milyard dollara qədər artacaq və ortamüddətli perspektivdə artmaqda davam edəcək.
“Xarici valyuta 2022-ci ildə ölkənin ÜDM-nin 29,8% təşkil etmiş cari əməliyyatlar hesabının profisiti ilə bağlı yığımlardan daxil olacaq. 2023-cü ildə cari əməliyyatlar hesabının profisitinin ÜDM-in 26,9%-nə qədər azalacağını proqnozlaşdırırıq”, - deyə şirkətin açıqlamasında bildirilir.
Bununla belə, Mərkəzi Bankın ehtiyatları və Dövlət Neft Fondunun (ARDNF) əmanətləri şəklində ölkənin maliyyə təhlükəsizliyi yastığı həqiqətən artıb və birinci rübdə 62,6 milyard dollar təşkil edib ki, burada 53,4 milyard dollar suveren fondun payına düşüb.
Bütün bunlar “Qazprombank”a respublikamızın MDB məkanında ən çox ehtiyata malik ölkə olduğunu deməyə əsas verir. Bunun səbəbi kimi bankın analitikləri yeri gəlmişkən, Azərbaycanın özündə izahı tapıla bilməyən çox maraqlı arqumenti göstərirlər.
Beləliklə, başlayaq ARDNF-in aktivlərinin belə sürətlə artmasının standart səbəblərindən. Gözlənildiyi kimi, bu, neftin rahat qiymətidir - birinci rübdə “Brent” neftinin orta qiyməti büdcədə nəzərdə tutulan normadan 1,5 dəfə yüksək olub və hətta 82 dolları keçib. İndi isə qeyri-ənənəvi ikinci səbəb haqqında - bu, "valyuta bazarında balansın saxlanılması şəraitində ARDNF tərəfindən həftəlik hərraclarda valyuta satışının 42,8% azalmasıdır.
Sadə dillə desək, bu, ölkə banklarında dollar satışına qoyulan limitin təsiri idi. Koronavirus pandemiyasından bəri təxminən 10,000 ABŞ dolları səviyyəsində saxlanılır - vətəndaşlar bir il müddətinə müəyyən edilmiş, lakin bəzən uzadılan bu tavandan çox valyuta ala bilməzlər. İntriqa həm də ondadır ki, manatın dollara dəyişdirilməsinə kimin və nəyə görə limit qoyduğu məlum deyil.
Lakin biz artıq manatın məzənnəsini saxlamaq üçün Mərkəzi Bankın pulundan istifadə etmirik və dollara olan ehtiyac tənzimləyici tərəfindən təşkil edilən ARDNF-in valyuta hərracları hesabına ödənilir. Ona görə də məzənnənin saxlanması mümkünlüyü bilavasitə suveren fondun valyuta gəlirlərindən və əsas ixrac resursu olan neftin qiymətlərindən asılıdır. Bu səbəbdən manatın dollara nisbətdə hazırkı məzənnəsinin 3 il ərzində sabitliyini gözləyən “S&P Global Ratings” reytinq agentliyinin inamı anlaşılmazdır.
“Rəsmi qurumların valyuta bazarına müntəzəm müdaxilələri ilə dəstəklənən manatın ABŞ dollarına faktiki olaraq 1,7 manat səviyyəsində bağlanması 2026-cı ilə qədər Azərbaycanda qalacaq”, - deyə respublikamızın suveren kredit reytinqlərinin təsdiq edildiyi qurumun hesabatında deyilir.
Amma bu strukturun analitikləri dərhal etiraf edirlər ki, neft ucuzlaşarsa, manatın məzənnəsi də aşağı düşə bilər: “Əgər karbohidrogen qiymətləri kəskin düşərsə və uzun müddət aşağı qalarsa, hökumət məzənnəyə yenidən baxa bilər. Bu, Mərkəzi Bankın 2015-ci ildəki tədbirləri kimi, xarici valyutada ehtiyatlarının əhəmiyyətli itkisinin qarşısını almağa kömək edərdi”.
Xarici analitiklər eyni xorla köhnə problemlərdən də danışırlar: yerli iqtisadiyyatın karbohidrogen qiymətlərindən asılılığı. “S&P Global Ratings”, hətta "bəzi struktur maneələrə, o cümlədən iqtisadiyyatın şaxələndirilməmiş təbiətinə və pul siyasətinin effektivliyinə dair məhdudiyyətlərə" də toxunub. Onlar hesab edirlər ki, hökumət qeyd olunan maneələrin aradan qaldırılması üçün islahatlar apararsa, Azərbaycanın xarici və milli valyutalar üzrə reytinqləri spekulyativ kateqoriyadan olan “BB+/B” səviyyəsində yaxşılaşdırıla bilər.