Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Netanyahunun həbsini tələb edir. Bu, müharibənin gedişinə və Qəzza zolağının taleyinə necə təsir edəcək?
İsrail Müdafiə Qüvvələrinin (IDF) Fələstinin HƏMAS qruplaşmasına qarşı hərbi əməliyyata başlamasından 7 ay sonra Qəzza zolağının gələcəyi qeyri-müəyyən olaraq qalır. Döyüşlər artıq Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (ICC) prokuroru Kərim Əsəd Əhməd Xanın İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu və ölkənin müdafiə naziri Yoav Qalantın həbsinə order verilməsini tələb etməsi ilə nəticələnib. İsraildə eyni zamanda, regionun müharibədən sonrakı strukturu ətrafında mübahisələr alovlanır: məsələn, Hərbi Nazirlər Kabinetinin naziri Benni Qantz hökumətdən iyunun 8-dək fəaliyyət planı təqdim etməyi tələb edib və əks halda istefa verməklə hədələyib. “Lenta.ru” Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin nə üçün İsrailin mümkün hərbi cinayətlərini araşdırmaq qərarına gəldiyini, dünyanın buna necə reaksiya verdiyini və münaqişə bitdikdən sonra Qəzza zolağını nə gözlədiyini araşdırıb. AYNA araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Bəşəriyyətə qarşı cinayətlər
Mayın 20-də Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin prokuroru Kərim Əsəd Əhməd Xan İsrailin Baş naziri və müdafiə naziri Binyamin Netanyahu və Yoav Qalantın həbsinə order verilməsini istəyib. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi hesab edir ki, İsrail hakimiyyəti Fələstində (Qəzza zolağında) törədilmiş hərbi cinayətlərə və insanlığa qarşı cinayətlərə görə beynəlxalq hüquq əsasında cinayət məsuliyyəti daşıyır.
Mümkün cinayətlərə mülki əhalinin ac qalması, ağır iztirab və sağlamlığa zərər vurulması, amansız rəftar, qətl, mülki şəxslərə hücumlar daxildir. Əhməd Xanın sözlərinə görə, bu aksiyalar bu gün də davam edir.
“İsrailin öz əhalisini qorumaq hüququ var, lakin bu, ölkə hakimiyyətini beynəlxalq humanitar hüquqa hörmət etməkdən azad etmir”, - Əhməd Xan vurğulayıb.
Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi həmçinin HƏMAS hərəkatının üç liderinin - Yəhya Sinvar, Məhəmməd əl-Deyf və İsmayıl Haniyənin həbsinə order verilməsini istəyib. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin fikrincə, onlar İsrail və Fələstində törədilmiş hərbi cinayətlərə və insanlığa qarşı cinayətlərə görə cəza almalıdırlar.
Lakin Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin döyüşən tərəflərin nümayəndələrini eyni səviyyəyə qaldıran bu yanaşması İsraildə bəlkə də daha böyük qıcıq yaradıb: Benyamin Netanyahu prokurorun bəyanatını son dərəcə sərt ifadələrlə rədd edib, onu “yeni antisemitizmdə” ittiham edib və HƏMAS üzərində "tam qələbə" əldə ediləcəyini vurğulayıb.
Prokurorun qərarı hətta Əfqanıstandakı hərbi kampaniya zamanı da Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi ilə pis münasibətdə olan ABŞ-ın tənqidinə səbəb olub. Nümayəndələr Palatasının spikeri Mayk Conson Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsini Benyamin Netanyahunun həbsinə qərar verəcəyi təqdirdə onu sanksiyalarla hədələyib.
Beynəlxalq bürokratlar, siyasətçinin fikrincə, demokratik ölkələr üzərində hakimiyyəti ələ keçirmək üçün hüquqi arqumentlərdən istifadə edirlər.
“ABŞ Konqresi Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsini cəzalandırmaq və onun rəhbərliyinin nəticələrlə üzləşməsini təmin etmək üçün sanksiyalar da daxil olmaqla bütün variantları nəzərdən keçirir”, Conson vurğulayıb.
ABŞ Prezidenti Co Bayden də öz növbəsində prokuror Kərim Xanın bəyanatını “hədsizlik” adlandırıb.
Bununla belə, Qərb yarımkürəsinin bütün ölkələri Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin mövqeyinə qarşı həmrəy deyillər: məsələn, Avropa İttifaqının Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi Cozef Borrel Məhkəmənin qərarının həyata keçirilməsinə çağırıb. Fransa Xarici İşlər Nazirliyi prokuror Kərim Xanı dəstəkləyən və İsrail ordusunun Qəzza zolağında mülki əhaliyə qarşı endirdiyi zərbələri pisləyən bəyanat yayıb.
Məhkəmənin İbtidai İstintaq Palatası prokurorun təqdim etdiyi sübutlara baxdıqdan sonra bu orderlərin verilib-verilməməsi qərarına gəlməlidir.
Benyamin Netanyahu və Yoav Qalantın həbsinə order verilməsi tələbi görünür, təkcə İsrailin deyil, həm də Qəzza zolağının və Fələstinin gələcəyi məsələsi ilə bağlı Qərb ölkələrində parçalanmanın əyani göstəricisinə çevrilib. İsrail ordusunun əməliyyatı beynəlxalq humanitar hüququn pozulması əlamətlərini göstərməyə başladıqca, Avropa İttifaqında daha çox şübhələr yaranır. Sərəncamlar təhlükəsi ABŞ və Avropa İttifaqının, eləcə də daha çox Fələstin tərəfdarı olan qeyri-Qərb ölkələrinin mövqeləri arasında parçalanma nöqtəsinə çevrilir.
Bütün dünya üçün problem
İsrailin girovları azad etmək və HƏMAS-ı zəiflətmək məqsədi daşıyan “Dəmir qılınc” əməliyyatı həqiqətən də Qəzza zolağında mülki əhalinin kabusuna çevrilib. Əksəriyyəti 1947-1949-cu illərdəki birinci Ərəb-İsrail müharibəsi nəticəsində didərgin düşmüş qaçqınların nəslindən olan fələstinlilər çadır düşərgələrinə sığınmaq üçün yenidən evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıblar. Onlar kəskin humanitar böhran vəziyyətindədirlər. Sadə vətəndaşların bu durumu, təbii ki, tərəfləri sülhə çağırmağa başlayan dünya dövlətlərinin liderlərinin diqqətini cəlb etməyə bilməz.
Hərbi əməliyyatlar başlayandan bəri Fələstin məsələsi BMT Təhlükəsizlik Şurasının iclaslarında üç dəfə qaldırılıb. Son qətnamədə tərəflərdən təkcə humanitar vəziyyətin yaxşılaşdırılması deyil, həm də atəşkəs tələb olunur.
Eyni zamanda, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Qəzza zolağında mümkün cinayətlərin araşdırılmasında maraqlı olması ilə yanaşı, Cənubi Afrikanın iddiası üzrə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində dinləmələr davam edir. Afrika İsrailin fələstinlilərə qarşı soyqırım törətdiyini iddia edir. Türkiyə də yaxınlarda bu işə qarışıb.
“Cənubi Afrika məhkəməyə müraciət etmək qərarına gəldiyi ilk gündən bu addımı dəstəklədik və inkişafı izləyirik. Biz bu məhkəməyə necə və hansı əsaslarla qoşula biləcəyimizi hüquqi baxımdan araşdırmaq üçün işə başlamışıq”, - Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan bildirib.
“Məhkəmə yolu”nun intensivləşməsinə baxmayaraq, HƏMAS və İsrail arasında danışıqlar prosesini təmin etmək üçün diplomatik səylər davam edir. Danışıqların vasitəçiləri ABŞ, Qətər və Misirdir. Lakin ən böyük beynəlxalq təzyiqə məruz qalan İsrailin əsas müttəfiqi və silah tədarükçüsü kimi ABŞ hakimiyyətidir. Prezident Co Bayden dəfələrlə İsraili mülki şəxslərə əhəmiyyət vermədiyinə görə tənqid etsə də, o, ictimaiyyəti ABŞ-ın müttəfiqinə dəstəyindən əl çəkməyəcəyinə inandırmağa davam edir.
“Komandam regiondakı həmkarları ilə qarşılıqlı əlaqədə olacaq. Və biz İsrail liderləri ilə sıx əlaqə saxlayacağıq”, Bayden vurğulayıb.
Bununla belə, Co Baydenin qeyri-müəyyən ritorikasına baxmayaraq, Yaxın Şərq böhranı noyabrda prezident seçkilərinin keçiriləcəyi ABŞ-da daxili siyasətə getdikcə daha çox təsir edir. Demokrat Partiyasının İsrailə qarşı sərt tədbirlər görmək istəməməsi dövlət başçısının öz elektoratını itirməsinə gətirib çıxarır. Bu, xüsusilə Amerika universitetlərinin ərazisində baş verən Fələstin tərəfdarı etirazların artması timsalında nəzərə çarpır. Lakin demokratlar arasında hələ də birlik yoxdur.
“Biz İsrailin müdafiə hüququnu tanıyırıq. Biz Netanyahunun siyasət və təcrübələrini rədd edirik. Dəhşətli vəziyyətdir. Cavab olaraq etdiyindən daha pis nə ola bilər? O, istefa verməlidir. Nəhayət, o, məsuliyyət daşımalıdır”, ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının keçmiş spikeri Nensi Pelosi bildirib.
Rəqibindən fərqli olaraq, Donald Tramp qeyd-şərtsiz İsrailin hərəkətlərini dəstəkləyir və müharibəni “xeyir və şər arasında döyüş” adlandırır ki, bu da İsraildə və İsrail lobbisi arasında Respublikaçılar Partiyasına rəğbətin artmasına kömək edir.
Beləliklə, ABŞ-da prezident dəyişikliyi İsraildə daha çox İsrailin hazırkı rəhbərliyi altında münasibətlərin yaxşılaşdırılması üçün zəruri olan əlverişli nəticə kimi qəbul edilir.
Avropa ölkələrinə gəlincə, Fələstin tərəfdarı etirazlar həm Aİ, həm də Böyük Britaniyanı bürüyür. Avropa İttifaqı İsrailə qarşı təmkinli mövqe tutur, humanitar atəşkəs fasilələrinə və girovların azad edilməsinə çağırır. Qərb ölkələri Qırmızı dənizdə Yəmən husilərinin hücumlarını dəf etmək də daxil olmaqla İsraili dəstəkləməyə davam etsələr də, onlar ictimai təzyiqlə İsrailə qarşı tədbir görməyə məcbur olublar.
Fakt budur ki, BMT-nin Humanitar İşlər üzrə Koordinasiya Ofisi 7 oktyabr 2023-cü ildən bəri məskunlaşma qruplarının fələstinlilərə qarşı zorakılıqlarının əhəmiyyətli dərəcədə artdığını bildirib. Nəticədə, bir sıra məskunlaşma təşkilatlarına və onların rəhbərlərinə qarşı sanksiyalar tətbiq edilib: hesablar dondurulub və Aİ-yə səyahətə qadağa qoyulub.
Lakin siyasi və beynəlxalq hüquqi təzyiqlərə baxmayaraq, İsrail Müdafiə Qüvvələrinin hərbi əməliyyatı davam edir. Fələstinin Rəfah şəhərinin şərq cinahında keçirilən əməliyyatlardan sonra İsrail ordusu tankları HƏMAS qüvvələri ilə yenidən toqquşmaların başladığı Qəzza zolağının şimalına qayıdıb.
Mülki əhali vəziyyətin girovu olaraq qalır, çünki onların evakuasiyaya yerləri yoxdur: fakt budur ki, fələstinlilər əvvəllər anklavın cənubunda sığınacaq tapmaq üçün şimaldakı evlərini tərk etməyə məcbur olublar. Lakin indi İsrail ordusu Misirlə sərhəddə əməliyyat keçirdiyindən və şimalda hələ də atəş səsləri eşidildiyindən sipər tapmaq əsl problemə çevrilib.
İsrail və HƏMAS arasında danışıqlar isə dalana dirənib və oktyabrın 7-də əsir götürülən israillilər Fələstin qrupunun əlində qalmaqda davam edir. Bu şəraitdə Rəfahda tamhüquqlu hərbi əməliyyatın keçirilməsi nəinki Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi və bütövlükdə dünya ictimaiyyəti, hətta müttəfiqlər arasında da narahatlığa səbəb olub, çünki mülki əhali arasında böyük itkilər qaçılmazdır.
ABŞ “Mark-84” və “Mark-82” bombalarının Rafah kimi sıx məskunlaşma olan ərazidə istifadənin dəhşətli nəticələr verəcəyindən narahat olduğu üçün İsrailə tədarükünü dayandırıb. Misir də öz növbəsində əməliyyat baş verəcəyi təqdirdə İsraillə sülh müqaviləsini pozmağa hazır olduğu ilə hədələyib. Türkiyə isə İsraillə ticarəti dayandırmaq qərarına gəlib.
Bununla belə, Benyamin Netanyahu qətiyyətlidir: İsrail hərbi komandanlığının nümayəndələri hesab edir ki, Rafahda HƏMAS-ın dörd batalyonu var və onlar mülki əhalidən canlı qalxan kimi xüsusi istifadə edirlər.
“Xarici təzyiqləri nəzərə alaraq, zolağın cənubundakı hücum əməliyyatı məhdud formatda və yalnız HƏMAS-ı girovları geri qaytarmağa məcbur etmək məqsədi ilə baş tutacaq”, Netanyahu bildirib.
Paralel olaraq, HƏMAS-ın təklifi İsrailin zəruri tələblərindən uzaq olsa da, İsrail üçün məqbul şərtlərlə razılığa gəlmək imkanlarını tükəndirmək üçün İsrail vasitəçilərə işçi heyəti göndərəcək.
Bütün bunların fonunda BMT və Qəzza Səhiyyə Nazirliyi son yeddi aylıq müharibənin faciəvi nəticələrini açıqlayıb: 40 minə yaxın müharibə qurbanı, dağılmış binaların dağıntıları altında qalanlar. İsraildə isə öz növbəsində 13 min fələstinli “terrorçu”nun məhv edildiyini iddia edirlər.
Müharibədən sonrakı həyat
Artan beynəlxalq təzyiqlərə və ABŞ-la münasibətlərin pisləşməsinə baxmayaraq, Qəzza zolağında hərbi əməliyyatlar davam edir və indiyədək İsrail öz məqsədlərindən - girovların qaytarılmasından və HƏMAS-ın məhv edilməsindən geri çəkilmək niyyətində deyil. İslam hərəkatını aradan qaldırmaq niyyətində əsas amil girovlar olaraq qalır və HƏMAS-ın onları İsrail həbsxanalarında cəza çəkən fələstinli məhbuslarla dəyişmək tələbi var.
Mübadilə ilə razılaşmaq Benyamin Netanyahunun 2011-ci ildə baş vermiş böyük səhvi təkrarlaması deməkdir. Bundan sonra İsrail 2006-cı ildə qaçırılan əsgər Gilad Şalitin əvəzində minə yaxın fələstinli məhbusu azad etməyə razılaşmışdı. İsrail tərəfinin bildirdiyinə görə, həmin vaxt azad edilənlər oktyabrın 7-də hücumda iştirak ediblər: məsələn, HƏMAS lideri Yəhya Sinvar da “Şalit razılaşması” çərçivəsində azad edilmişdi.
Lakin hələ fevral ayında Benyamin Netanyahu hərbi plana paralel olaraq, Qəzzada həyatın yeni tənzimlənməsi planını da təklif edib. Plana əsasən, əvvəllər HƏMAS-ın əlində olan Qəzzanın idarə edilməsini terror təşkilatları ilə əlaqəsi olmayan yerli fələstinlilər həyata keçirəcəklər. Bütün dövlət qurumlarında deradikalizasiya proqramı həyata keçiriləcək və bu məqsədlə İsrail digər ərəb dövlətlərindən kömək istəməli olacaq. İsrailin müdafiə naziri Yoav Qalant da ərəb qoşunlarının sülhməramlı qüvvələr kimi sektorda yerləşdirilməsinin mümkünlüyünü açıqlayıb.
Lakin bu təşəbbüslər həmişə hakimiyyətin ən yüksək eşelonlarında dəstək tapmır: mayın 19-da Benni Qantz Baş nazir Netanyahudan iyunun 8-dək hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra Qəzza zolağında fəaliyyət planını təqdim etməyi tələb edib. Siyasətçinin fikrincə, yol xəritəsində girovların qaytarılması, HƏMAS hökumətinin devrilməsi, Qəzza zolağının demilitarizasiyası, anklav üzərində nəzarət və orada mülki administrasiyanın yaradılması kimi strateji məqsədlər yer almalıdır.
“Əgər siz fanatiklərin yolunu seçsəniz və bütün xalqı uçuruma aparsanız, hakimiyyətdən getməyə məcbur olacaqsınız. Biz xalqa üz tutacağıq, xalqın etimadını qazanacaq hökumət quracağıq”, İsrailin Hərbi Nazirlər Kabinetinin rəhbəri Qantz bildirib.
Buna cavab olaraq Netanyahu deyib ki, İsrail hələ də HƏMAS-ı tamamilə məhv etmək vəzifəsini əsas tutur. Onun sözlərinə görə, Fələstin muxtariyyətinin sektora qaytarılması, eləcə də tam hüquqlu Fələstin dövlətinin yaradılması istisna olunur.
Bununla belə, sektora nəzarətin ilin əvvəlində tərkibi yenicə yenilənən Fələstin Administrasiyasının əlinə keçəcəyi ssenarisi beynəlxalq səviyyədə nəzərdən keçirilir. Bu nəticə ilə HƏMAS yalnız hərbi qanadı olmayan partiya olaraq qalacaq və Administrasiyanın bir hissəsinə çevriləcək. Siyasi birliyə nail olmaq üçün Fələstin fraksiyaları hətta Rusiya və Çində bir sıra danışıqlar aparıblar.
İsrailin özündə Qəzza zolağının tam nəzarətə qaytarılması ilə bağlı səslər olsa da, belə bir ssenari mümkün deyil, çünki geniş ictimaiyyət fələstinlilərin öz dövlətləri üzərində hüquqlarının həyata keçirilməsini dəstəkləməyə davam edir.
BMT-nin Yaxın Şərqdəki Fələstinli Qaçqınlara Yardım Agentliyinin (UNRWA) ləğvi də çətindir. İsrail hesab edir ki, Agentliyin əməkdaşları oktyabrın 7-də HƏMAS-ın hücumunda iştirak ediblər və belə bir rüsvayedici fakt Agentliyin səlahiyyətlərinin başqa quruma ötürülməsi üçün əsas olmalıdır. Lakin İsrail UNRWA işçilərinin hücumda iştirakına dair hərtərəfli sübut təqdim etmədiyi üçün Agentlik fəaliyyətini davam etdirir.
Məlumdur ki, İsrail UNRWA ilə münasibətləri gərginləşdirib. Buna səbəb təşkilatın fələstinli qaçqınların statusunu miras yolu ilə ötürmək qərarına gəlməsidir. Bu qaçqınların sayının 1949-cu ildəki 750 mindən 2024-cü ildə 5 milyona yüksəlməsinə səbəb oldu. Onların eyni vaxtda öz evlərinə qayıtması ehtimalı Fələstin-İsrail danışıqlarında əsas şərtlərdən biri və onun həyata keçirilməsinin çətinliyinə görə ən problemli şərtlərdən biri olaraq qalır. Beş milyon fələstinlinin qayıdışı İsraildə demoqrafik tarazlığın pozulmasına gətirib çıxaracaq, İsrail dərhal yəhudi xarakterini itirəcək və Yaxın Şərqdə başqa bir ərəb dövlətinə çevriləcək.
Beynəlxalq ictimaiyyətin əksəriyyəti 1967-ci ildən əvvəlki sərhədlər daxilində tam hüquqlu Fələstin dövlətinin yaradılmasını müdafiə etməkdə davam edir. Münaqişənin həlli BMT-nin vurğuladığı kimi, işğala son qoymaqdan keçir. Və Fələstin qismən tanınan dövlət olaraq qalsa da, onun BMT-nin tamhüquqlu üzvü olmaq hüququ mayın əvvəlində Baş Assambleyanın iclasında təsdiqlənib.
“Qəzzadakı müharibə açıq yaradır və bütün bölgəyə sirayət etmək təhlükəsi yaradır. Zorakılıq və qeyri-sabitlik dövrünə son qoymağın yeganə əmin yolu İsrail və Fələstinin sülh və təhlükəsizlik şəraitində yan-yana yaşadığı, Qüdsün hər iki dövlətin paytaxtı olmaqla iki dövlətli həll yoludur”, BMT baş katibi Antonio Quterreş bəyan edib.
İsrailin “The Jerusalem Post” nəşri aralıq nəticələrə yekun vuraraq qeyd edir ki, hazırkı müharibədə İsrail qalib gəlir. Qəzet yazır ki, silahlı fələstinli qruplar İsrail Müdafiə Qüvvələri tərəfindən məhv edilib və sektorun sərhədləri tamamilə hərbi nəzarət altındadır.
Bununla belə, Qəzza zolağının müharibədən sonrakı strukturu təkcə fələstinlilər üçün deyil, həm də əhalisi Netanyahu hökumətinə qarşı fəal şəkildə etiraz aksiyaları təşkil edən İsrail üçün aktual problem olaraq qalır.
Eyni zamanda, müharibəni effektiv və tez bir zamanda sona çatdıra bilməmək, eləcə də artan beynəlxalq təzyiqlər Baş nazir Benyamin Netanyahunun mövqeyini ölkə daxilində getdikcə daha təhlükəli edir. İsrail isə dünya səhnəsində hər gün dəstəyini itirir.