Çağrı Erhan: “Biz münaqişənin onsuz da çətin vəziyyətə düşən Türkiyə iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərməsini istəmirik”
“Tərəflər bir-birinə doğru bir neçə addım atmalı, qarşılıqlı tələblərin heç olmasa bir hissəsini yerinə yetirməlidirlər. Və Türkiyə indi bu iki ölkəni bir araya gətirməyə, uzlaşmaya, ortaq məxrəcə gəlmələrinə kömək etməyə çalışır”
Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsi davam etdiyi vaxtda Türkiyədən tərəflərə sülh çağırışı edilir. Rəsmi Ankara hesab edir ki, Moskva ilə Kiyev arasında sülh danışıqları başlamalı, müharibəyə son qoyulmalıdır. Türkiyənin bunun üçün vasitəçilik etməyə hər zaman hazır olduğu istər Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən, istərsə də digər rəsmi şəxslər tərəfindən bəyan edilib.
Ankaranın bu mövqeyi bəzi ölkələr, xüsusilə də Qərb tərəfindən müsbət qarşılanmır. Avropa və ABŞ hesab edir ki, indiki şəraitdə sülh danışıqları yalnız Moskvanın xeyirinə işləyər.
Ankaranın Rusiyanın Ukraynadakı işğalçı müharibəsi ilə bağlı tutduğu mövqeyi “Lenta.ru” saytına Türkiyə Prezidenti yanında Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Şurasının üzvü, Altınbaş Universitetinin (İstanbul) rektoru Çağrı Erhan şərh edib. AYNA Erhanın müsahibəsini istinad və ixtisarla təqdim edir:
- Türkiyə Ukrayna böhranının lap əvvəlindən kifayət qədər balanslı mövqe tutdu və bu, ona münaqişənin hər iki tərəfinin etibar etdiyi azsaylı ölkələrdən birinə çevrilməyə imkan verdi. Belə bir ssenari varmı ki, Türkiyə Rusiyaya qarşı daha sərt mövqe nümayiş etdirməyə, məsələn, sanksiyalara qoşulmağa məcbur olacaq?
- Mən belə düşünmürəm. Türkiyə lap əvvəldən Qərb müttəfiqlərinə açıq şəkildə bildirdi ki, bizim xüsusi mövqeyimiz var. Biz digər NATO üzvləri kimi deyilik. Bizim həm Rusiya, həm də Ukrayna ilə dəniz sərhədlərimiz və bir çox ticarət, sosial və mədəni əlaqələrimiz var. Türkiyə ilə bu iki ölkə arasında münasibətlərin həcmi digər NATO ölkələri ilə müqayisədə daha çoxdur. Ona görə də biz əvvəldən Qərb müttəfiqlərimizdən xahiş etdik: bizi heç bir sanksiyaya doğru itələməyin, biz Rusiya ilə münasibətlərimizi normal şəkildə davam etdirmək istəyirik. Eyni zamanda Türkiyə, təbii ki, Montrö Bəyannaməsi əsasında dərhal Qara dəniz boğazlarını Rusiya hərbi gəmiləri üçün bağladı.
Sonrakı aylar isə Türkiyənin yanaşmasının düzgünlüyünü nümayiş etdirdi: təxminən bir il əvvəl biz Rusiya və Ukraynanın xarici işlər nazirlərini Antalyada bir araya gətirə bildik. Sonra Türkiyə hərbi əsirlərin mübadiləsində vasitəçi rolunu oynadı.
Nəhayət, bizim əsas uğurumuz “taxıl sazişi” oldu. Çünki bu, təkcə Rusiya, Ukrayna və ya Türkiyə üçün deyil, həm də Ukrayna və Rusiya taxılının tədarükündən tamamilə asılı olan ən azı 11 Afrika ölkəsi üçün vacib idi. Onlar aclığın astanasında idilər. Bu razılaşma Qərb müttəfiqlərimiz tərəfindən bəyənildi və müsbət qarşılandı.
Hər bir münaqişədə münaqişənin hər iki tərəfinə çıxışı olan biri olmalıdır. Bunsuz müqavilələr bağlamaq, hətta sadəcə bazarlıq etmək mümkün deyil. Ona görə də Türkiyə öz siyasətindən əl çəkməyəcək.
- Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan apreldə Rusiya və Ukrayna prezidentləri arasında danışıqlar təşkil etmək istəyir...
- Bunun nəticə verib-verməyəcəyini söyləmək çətindir. Çünki ABŞ və Böyük Britaniya hərbi əməliyyatların davam etdirilməsinə çalışır və Rusiya ilə istənilən görüş və danışıqlara qarşı çıxır.
- Türkiyə vasitəçilikdən nə qazanır - iqtisadi və siyasi baxımdan?
- Artıq Türkiyənin cənubunda və şərqində müharibələr gedir, şimalda da müharibəyə ehtiyacımız yoxdur. Ona görə də Türkiyə Rusiya və Ukraynanın münaqişəyə tez bir zamanda son qoymasını və sülhə gəlməsini istəyir.
Hərbi əməliyyatların başlaması ilə Türkiyəyə Rusiya və Ukraynadan mühacir axını çoxalıb. Qaçqınların sayı hər gün artır. Artıq Suriyadan və regionun digər ölkələrindən çoxlu miqrant və qaçqınlarımız var. Ona görə də bizə hələlik rus və ukraynalı qaçqınlar lazım deyil. Biz münaqişənin onsuz da çətin vəziyyətə düşən Türkiyə iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərməsini istəmirik.
Qara dəniz regionu iqtisadiyyatımız üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Türkiyəyə enerji qaynaqlarının çatdırılması üçün ən mühüm kanal olan “Türk axını” oradan keçir. Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Türkiyədə yeni qaz qovşağının yaradılmasını təklif etdi və biz bunu ürəkdən alqışlayırıq. Ona görə də Türkiyə sülhün tezliklə bərqərar olmasına gətirib çıxaracaq istənilən təşəbbüsü dəstəkləyəcək. Üstəlik, özümüz də çox vaxt təşəbbüskar kimi çıxış edirik.
- Siyasi aspektdən yanaşsaq, Türkiyənin münaqişəyə yanaşmasının geosiyasi mövqeyini gücləndirdiyini, onu bir növ Qərbə alternativə çevirdiyini hiss edirsinizmi?
- Mən belə düşünmürəm. ABŞ və Böyük Britaniya öz təsir dairələrini yaradırlar və iki şərti blok yaranıb. Fevralın sonunda BMT Baş Assambleyası Ukrayna ilə bağlı daha bir qətnamə qəbul etdi: dünya ölkələrinin demək olar ki, dörddə üçü ya lehinə səs verdi, ya da bitərəf qaldı. Qətnamənin əleyhinə yalnız bir neçə ölkə çıxış etdi. Deməli, Qərb artıq istədiyinə nail olub.
Amma eyni zamanda biz Rusiyaya qarşı sanksiyaların nəticə vermədiyini görürük. Nə İranda, nə Şimali Koreyada, nə də başqa bir ölkədə onların heç bir təsiri olmadı. Ona görə də Qərb Rusiyaya maksimum ziyan vurmaq üçün müharibəni uzatmağa, onun dayanmamasına əmin olmağa çalışır. Yəni söhbət Türkiyənin geosiyasi mövqeyindən və ya buna bənzər bir şeydən getmir. Biz yalnız Qərblə Rusiya arasındakı bu lazımsız eskalasiyadan uzaqlaşmağa çalışırıq.
- ABŞ və Avropa İttifaqında getdikcə daha çox deyilir ki, Rusiya ilə Ukrayna arasında sülh danışıqlarının vaxtı hələ çatmayıb. Türkiyə bu fikirlə razılaşırmı? Hazırda sülh danışıqları üçün hər hansı şərait görürsünüzmü?
-Türkiyə əmindir ki, ilk addım barışıq əldə etmək üçün mühümdür. Tam hüquqlu sülh danışıqları bundan sonra başlayacaq. İndi onların parametrlərini, gündəliyini müzakirə etməyə ehtiyac yoxdur. Tam hüquqlu sülh danışıqları üçün hələ tezdir.
Əvvəllər sülh üçün ilkin şərtlər artıq yaranmışdı və o, çox qısa müddətə bağlanmışdı. İndi ən azı bir ay davam edəcək və tərəflərə sülhün bağlanmasının təfərrüatlı şəkildə müzakirə olunacağı nazirlər səviyyəsində danışıqlar aparmağa imkan verəcək atəşkəsin bağlanması üzrə danışıqlara başlamaq lazımdır.
Amma hazırda belə şərait yaratmadan sülh danışıqları aparmaq mümkün deyil. Təbii ki, tərəflər atəşkəs üçün öz ilkin şərtlərini irəli sürəcəklər. Bu barədə rəsmi məlumatım yoxdur, amma mediada gedən məlumatlara əsasən, deyə bilərəm ki, Ukrayna atəşkəs üçün şərt kimi Zaporojye Atom Elektrik Stansiyasının onun və ya ən azı MAQATE-nin nəzarətinə verilməsini istəyir. Rusiyanın bununla razılaşacağına əmin deyiləm. Amma düşünmürəm ki, Ukraynanın heç bir tələbini təmin etmədən atəşkəsə razılaşmaq mümkün olacaq.
Ukrayna münaqişənin davam etdirilməsində maraqlı olan Qərbin təzyiqi altındadır. Qərb ölkələri Ukraynaya getdikcə daha çox silah göndərir, hərbi məsləhətlər verir və mənəvi dəstək göstərir: ABŞ Prezidenti Co Bayden Kiyevdə idi və bundan əvvəl də Zelenski ABŞ-da qəbul edilib. Ona görə də ukraynalılar hiss edirlər ki, Qərb onları sona qədər dəstəkləyəcək - yaxşı və ya pis, amma reallıq budur.
- Türkiyə bu ilin sonuna qədər atəşkəsin bağlana biləcəyinə inanırmı?
- Bəşəriyyət tarixində minlərlə müharibə olub. Onların hamısı bitdi. Bu müharibə də nə vaxtsa bitəcək, amma dəqiq nə vaxt olduğunu bilmirik. Bunun üçün tərəflər bir-birinə doğru bir neçə addım atmalı, qarşılıqlı tələblərin heç olmasa bir hissəsini yerinə yetirməlidirlər. Və Türkiyə indi bu iki ölkəni bir araya gətirməyə, uzlaşmaya, ortaq məxrəcə gəlmələrinə kömək etməyə çalışır.
- Türkiyənin sülh yolu ilə nizamlanmaya dair öz baxışı varmı?
-Bu il ərzində Türkiyə yalnız vasitəçi idi, başqa bir şey olmadı. Hazırda Türkiyənin yeganə missiyası prezidentlər Putin və Zelenskinin xarici müdaxilə olmadan heç olmasa bir dəfə görüşməsi və birbaşa danışması üçün şərait yaratmaq istəyir. Çünki onlar görüşsələr, bəlkə də özlərinə uyğun bir həll tapa bilərlər.