Konstantin Xudoley: “Türkiyə gec-tez Finlandiya və İsveçin NATO-ya daxil olması haqqında protokolu ratifikasiya edəcək”
“Türkiyə NATO-nun çətiri altında olmaqdan kifayət qədər razıdır və Alyansın Türkiyənin razılaşmadığı qərarlarına əməl etmir. Bundan əlavə, NATO-ya üzvlük İranın regionda qorxulu yüksəlişinə qarşı tarazlıqdır. NATO üçün də Türkiyə faydalıdır: Türkiyə Silahlı Qüvvələri lazımi anda istifadə oluna biləcək kifayət qədər güclü qüvvədir”
Türkiyə Finlandiyanın NATO-ya daxil olmasını təsdiqləmək qərarına yaxındır. Bu, martın əvvəlində baş verə bilər. Eyni zamanda, Ankara İsveçin müraciətini təsdiqləməyi planlaşdırmır. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bir müddət əvvəl açıq şəkildə bəyan edib ki, nə qədər ki, orada din əleyhinə iyrənc aksiyalar davam edəcək, Ankaranın mövqeyi dəyişməyəcək.
Qeyd edək ki, Stokholmda Quranı yandıran ifrat sağçı siyasətçi Rasmus Paludanın qalmaqallı hərəkətindən sonra ölkələr arasında gərginliyin yeni mərhələsi başlayıb. Üstəlik, Ankara bunu yerli hakimiyyət orqanlarının dəstəkləndiyindən şübhələnir.
Politoloq, Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin beynəlxalq münasibətlər fakültəsinin Avropaşünaslıq kafedrasının müdiri Konstantin Xudoley “Lenta.ru”nun mövzu ilə bağlı suallarını cavablandırıb. AYNA müsahibəni istinadla təqdim edir:
- Türkiyənin Stokholmda Quranın yandırılması ilə bağlı aksiyaya sərt reaksiya verməsinin səbəbi nədir və bu, İsveçlə Finlandiyanın NATO-ya daxil olması prosesinə hansı təsiri göstərə bilər?
- Finlandiya və İsveç uzun müddətdir ki, NATO ilə əməkdaşlıq edirlər. Hər iki ölkə bu və ya digər formada NATO-nun keçmiş Yuqoslaviya ərazisində, eləcə də Liviya, Əfqanıstan və digər ölkələrdə keçirdiyi əməliyyatlarda iştirak edib.
Təbii ki, NATO İsveç və Finlandiyanın tezliklə Alyansa daxil olmasında maraqlıdır: bu ölkələr sabit siyasi sistemə, inkişaf etmiş iqtisadiyyata, NATO standartlarına tam cavab verən müasir silahlı qüvvələrə malik iki ölkədir. Keçən il NATO-ya daxil olmaları məsələsi kifayət qədər tez ortaya çıxdı. Faktiki qərar fevral-mart aylarında verildi və de-yure rəsmi müraciətlər may ayında edildi.
- Və Ankara buna müxalif mövqe sərgilədi...
- Ankaraya gəlincə, ilk Prezident Mustafa Kamal Atatürkün Türkiyənin Avropaya inteqrasiyası ideyası ölkədə məşhur idi. Amma 21-ci əsrin əvvəllərində Türkiyənin hakim dairələrində bu variantın qeyri-mümkün olduğu anlayışı yarandı. Türkiyənin Avropa İttifaqına daxil olması ilə bağlı danışıqlar o vaxt başladı ki, birlik özü mövcud deyildi. O zaman Avropa İqtisadi Birliyi var idi.
Türkiyənin NATO-ya qəbulu bir qədər qeyri-adi şəraitdə baş verdi. 1945-ci ildə SSRİ Çanaqqala boğazında hərbi baza yaratmağa çalışmağa başladı və eyni zamanda, Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Rusiya imperiyasının tərkibində olan Türkiyənin şərq hissəsinə iddialar irəli sürdü. Bu, Ankaranı NATO-ya üzv olmağa sövq edən mühüm amil idi.
Eyni zamanda, Türkiyə kontekstində NATO-nun qonşuları ilə ərazi münaqişəsi olan ölkələri qəbul etməməsi ilə bağlı yanlış rəyi xatırlamaya bilmərik. Böyük Britaniya və İspaniya arasında Cəbəllütariqlə bağlı mübahisə həll olunubmu? Yunanıstan və Türkiyə arasında Egey dənizində sərhədlə bağlı mübahisə həll olundumu? Belə çoxlu nümunələr sadalaya bilərik. İndi Türkiyənin tələbləri var və bu tələblərdə israrlıdır. Türkiyənin NATO-dan çıxması isə real deyil.
- Türkiyə NATO-ya üzvlükdən nə qazanır?
- Bəli və heç bir halda onu tərk etməyəcək. Türkiyə NATO-nun çətiri altında olmaqdan kifayət qədər razıdır və Alyansın Türkiyənin razılaşmadığı qərarlarına əməl etmir. Bundan əlavə, NATO-ya üzvlük İranın regionda qorxulu yüksəlişinə qarşı tarazlıqdır. NATO üçün də Türkiyə faydalıdır: Türkiyə Silahlı Qüvvələri lazımi anda istifadə oluna biləcək kifayət qədər güclü qüvvədir. Üstəlik, Türkiyədə İncirlikdə Amerika bazası var.
Amma eyni zamanda, Türkiyə daha böyük oyun oynayır. Ümumiyyətlə, bu, indi beynəlxalq münasibətlərdə mövcud olan və heç də həmişə müşahidə etmədiyimiz tendensiyadır: böyük dövlətlər deyil, “orta” dövlətlər dünya nizamının mövcud qaydalarına yenidən baxılmasını tələb edirlər.
Xüsusilə, Ərdoğan BMT Təhlükəsizlik Şurasını dəfələrlə tənqid edərək, qurumu qeyri-effektiv adlandırıb. Çünki onun beş daimi üzvü - İkinci Dünya müharibəsində qalib gələn ölkələrin səlahiyyətləri həddən artıq çoxdur. Qurumun nəinki böyük dövlətlər hesabına genişləndirilməsi, hətta orta səviyyəli ölkələri də əhatə etməsi ideyası bundan irəli gəlir.
- Biz “orta” dedikdə Türkiyədən danışırıq?
- Bəli və buna görə də Ərdoğanın xarici siyasətdə yanaşması çox seçicidir: o, yalnız öz fikrincə, Türkiyənin maraqlarına uyğun olanı edir. Başqa bir misal götürək: ABŞ ölkəyə hərbi dəstək verir, amma Türkiyə hakimiyyətinin istədiyi dərəcədə deyil.
Eyni səbəbdən Ərdoğan Rusiya silahlarını əldə etməkdə maraqlıdır. Rusiya, Aİ və ABŞ-dan fərqli olaraq, texnologiyanın yalnız onun əlində qalmasını israr etmir. Ankaranın da oyunu məhz bundan qaynaqlanır: söhbət Türkiyənin rolunu artırmaq mübarizəsindən gedir.
- Müasir Türkiyənin siyasətindən danışarkən başqa nələri nəzərə almaq lazımdır?
- Ərdoğan öz təsirini artırmaq üçün müttəfiqlər axtarır: ilk növbədə Avropa ölkələrində (Balkanlar istisna olmaqla), müsəlman dünyasında. Onun Osmanlı imperiyasını tərənnüm edən açıqlamaları da buna görədir. Onun sözlərinə görə, imperiyanın keçmiş əraziləri Türkiyə üçün xüsusi diqqət zonasıdır. Buna görə də Liviya işlərinə və Suriya və İraq da daxil olmaqla, bir sıra digər münaqişələrə müdaxilə edir.
Onun Azərbaycanla dostluğunun möhkəmləndirilməsində maraqlı olması, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələr qurmaq istəyi, Krımın statusu ilə bağlı sərt mövqeyi bu səbəbdəndir. Axı bildiyiniz kimi, Türkiyə Krımı Rusiyanın bir hissəsi kimi tanımaqdan imtina edir.
- Bəs İsveç və Finlandiyada buna necə reaksiya verirlər? Bu ölkələrin vətəndaşları NATO-ya üzv olmaq istəyirlərmi?
- Gəlin bu ölkələrin siyasətindən danışaq. İsveçdə həm hakimiyyət orqanları, həm də cəmiyyət ölkənin ən yüksək əxlaqi prinsiplər üçün etalon kimi çıxış etməsini istəyir. Ona görə də Türkiyə terrorçu hesab etdiyi şəxslərin ona təhvil verilməsini tələb etdikdə, İsveç bundan imtina edir. O, sadəcə olaraq konkret insanlara təqsirlərinə dair ciddi sübutlar təqdim etmədən Ankaranın terrorçu dediklərini təhvil verə bilməz.
- O zaman sual ortaya çıxır: Quranın yandırılmasını məhdudlaşdırmaq İsveç azadlıq standartlarından uzaqlaşmaqdır, yoxsa yox?
- Hazırda cəmiyyəti ilk növbədə narahat edən budur. Eyni yanaşma Finlandiyaya da aiddir, baxmayaraq ki, tarixən İsveçlə müqayisədə orada xeyli az miqrant var.
- Eyni zamanda, NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq nikbin şəkildə güman edir ki, artıq iyul ayında alyansın növbəti sammiti baş tutacaq zaman Türkiyə ilə bağlı vəziyyət həll olunacaq...
- Düşünürəm ki, vəziyyət daha mürəkkəbdir, çünki Ərdoğan qeyd olunanlarla yanaşı, Türkiyədə mayın ortalarına təyin edilmiş prezident və parlament seçkilərindən də narahatdır. Fevralın 6-da səhər saatlarında baş verən və minlərlə insanın həyatına son qoyan zəlzələnin nəticələrinin aradan qaldırılması istiqamətində ölkə hakimiyyətinin nə qədər səmərəli iş təşkil edə biləcəyi prezident və parlament seçkiləri öncəsi seçicilərin əhval-ruhiyyəsinə də təsir edəcək.
- Üstəlik, Macarıstan başqa bir NATO ölkəsidir ki, İsveç və Finlandiyanın üzvlüyə qəbulu ilə bağlı sənədləri hələ də ratifikasiya etməyib....
- Bəli, Macarıstan parlamentinin gündəminin həddən artıq yüklənməsi səbəbindən ratifikasiya etmədiyini bildirir. Şübhə etmirəm ki, istənilən parlamentin çox ağır işi var, amma istəsə, hökumət belə mühüm məsələyə baxmağın yollarını tapa bilər.
Bu və ya digər şəkildə, məncə Macarıstanla heç bir problem olmayacaq. Hökumət bildirib ki, fevralın 20-də Finlandiya və İsveçin NATO-ya daxil olmasının ratifikasiyasına dair protokolu parlamentə təqdim edəcək. Beləliklə, bu məsələ tezliklə həll olunacaq.
- Türkiyədəki seçkilərdən nə gözlənilir?
- Ərdoğan üçün Finlandiya və İsveçin NATO-ya daxil olması məsələsi və Avropada Quranın yandırılması ilə bağlı hərəkətlərin tənqidi çox faydalıdır. İndi son sorğular Türkiyənin hakim Ədalət və İnkişaf Partiyasına, onun müttəfiqlərinə, eləcə də ən böyük müxalif Cümhuriyyət Xalq Partiyasına 40 faizdən bir qədər çox səs verilə biləcəyini göstərir. Əslində kürdlərin 10-12 faizinin səsindən çox şey asılıdır. Ərdoğan anlayır ki, kürdlər çətin ki, ona səs verəcək. Ona görə də müxalifəti kürdlərlə mümkün ittifaqdan uzaqlaşdırmaq istəyir, çünki bu, onlara səs çoxluğu verəcək.
Üstəlik, birinci turda müxalifətdən bir neçə namizədin ola biləcəyi istisna edilmir. Çətin ki, birinci turda kiminsə qalib gəlməsi mümkün olsun. Məsələ güman ki, ikinci turda aydınlaşacaq... Müxalifətin şansı daha çox ölkədəki iqtisadi vəziyyətlə bağlıdır - keçən il ərzaq qiymətləri kəskin artdı, yanvarda inflyasiya 58 faizə çatdı.
- Türkiyədəki siyasi proseslər, hakimiyyət dəyişikliyinin olub-olmaması İsveç və Finlandiyanın NATO-ya daxil olmasına təsir edəcəkmi?
- Düşünürəm ki, prezident və parlament seçkilərinin nəticələrindən asılı olmayaraq, Türkiyə gec-tez Finlandiya və İsveçin NATO-ya daxil olması haqqında protokolu ratifikasiya edəcək. Çətin ki, o, ABŞ-ın və bütün digər NATO ölkələrinin mövqeyinə məhəl qoymaya. Üstəlik, ABŞ artıq Finlandiya və İsveçə şifahi təhlükəsizlik zəmanəti verib və yanvar ayından etibarən Amerika-İsveç təhlükəsizlik sazişi üçün hazırlıqlara başlanılıb.
- Rusiyanın Ukraynada “xüsusi hərbi əməliyyatı” başlamazdan əvvəl İsveç və Finlandiya niyə NATO-ya daxil olmağa tələsmirdilər?
- Finlandiyanın buna qarşı əsas arqumenti belədir: NATO-da bir sıra gözlənilməz ölkələr var. Bu, xüsusilə Türkiyədir. Əgər 2015-ci ildə Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri Suriyada Rusiyanın Su-24 bombardmançı təyyarəsini vuranda Finlandiya NATO-nun üzvü olsaydı, bu məsələ nə ilə nəticələnə bilərdi? Axı onun Rusiya ilə ümumi sərhədi var.
Lakin “xüsusi əməliyyat”ın başlaması finlər üçün bütün digər arqumentlərin üstündən xətt çəkdi. Bundan əlavə, 1939-cu il “Qış müharibəsi” ilə bağlı tarix yada düşdü.
- Ölkələrin NATO-ya daxil olması Rusiya üçün nə ilə nəticələnəcək?
- Əvvəlcə Finlandiya və İsveçin NATO-ya hansı modellə üzv olacağına baxmalıyıq. Norveç modelində olacaqsa, bu, sülh dövründə ölkələrin ərazisində heç bir xarici qoşun və ya hərbi bazanın olmayacağı anlamına gələcək. İkinci model ingilis və alman modelidir ki, bu da orada daim xarici qoşunların və bazaların olmasını nəzərdə tutur.
Üstəlik, başa düşmək lazımdır ki, İsveç və Finlandiyanın siyasi elitaları artıq NATO-ya üzv olmaq üçün ciddi qərar veriblər və qərarlarından əl çəkməyəcəklər. Bundan əlavə, Şimali Atlantika Alyansına üzv olan 28 dövlətin hamısının siyasi elitası da bundan məmnundur.
- NATO-nun genişlənməsi nəyə gətirib çıxaracaq?
- Baltikyanı regionda vəziyyəti çətinləşdirəcək: orada hamı Aİ-nin üzvüdür və faktiki olaraq artıq NATO-nun üzvüdür. Regionda Baltik dənizinin NATO-nun daxili dənizinə çevrilməsi şüarı dolaşır. Bu arada Sankt-Peterburq və Kalininqrad da orada yerləşir.
Estoniyanın Fin körfəzində sahil rejiminin yaradılması ilə bağlı elan etdiyi qərar 1982-ci il BMT-nin Dəniz Hüququ Konvensiyasını pozmur. Tranzit daşımalarda heç bir məhdudiyyət yoxdur. Estoniya onun ərazi sularında gömrük, fiskal, immiqrasiya və sanitariya qanunlarını və qaydalarını pozmaqda şübhəli bilinən ticarət gəmilərini yoxlamaq hüququ qazanır. Ancaq bu addım Rusiyada narahatlığa səbəb olur, çünki bir sıra formulalar qeyri-müəyyəndir: məsələn, ekoloji problemlər sanitariya qanunlarının və qaydalarının pozulmasına aiddirmi? Bu həm də Rusiya-Estoniya münasibətlərinin pisləşməsi istiqamətində ümumi tendensiya və Aİ-nin həyata keçirdiyi sanksiyalar siyasəti ilə bağlıdır.
- İstənilən halda, regionda gərginlik artacaqmı?
- Təəssüf ki, bu ehtimal böyükdür. Onu da qeyd edim ki, İsveç və Finlandiyanın daxil olması NATO-nun Arktikadakı mövqeyini gücləndirir. Orada mübahisəli məsələlərin sayı çoxdur, hələ tam öyrənilməmiş nəhəng mineral ehtiyatlar, mühüm nəqliyyat marşrutları və s. məsələlər mövcuddur. Bunlar vəziyyəti gərginləşdirə bilər.