İran Azərbaycana qarşı real hərbi təhlükə yaradarsa...
Azərbaycanla İran arasında uzun müddətdir davam edən gərginlik səngimir. Martın sonunda Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramovun İsrailə səfəri və orada Azərbaycan səfirliyinin açılması İran-Azərbaycan qarşıdurmasının alovunu daha da artırdı.
İsrailin xarici işlər naziri Eli Koenin Təl-Əvivin guya Tehrana qarşı vahid cəbhənin yaradılması ilə bağlı Bakı ilə razılaşdığı haqda sözlərini bəhanə edən İran hakimiyyəti əsl isteriya yaratdı. İran parlamenti hətta Azərbaycanın İsraildə səfirliyinin açılmasını pisləyən bəyanat qəbul edib və bu bəyanatda deyilir: “Azərbaycan hökuməti sionist rejimin mərkəzində səfirlik açaraq, öz səfirini İsrailə təqdim etməklə İslam dünyasının maraqlarına zidd hərəkət edir”.
Eyni zamanda, İran Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) Azərbaycan mətbuatını bu ölkəni təhqir edən yazılar yaymaqda ittiham edib. Bir müddət sonra İranın Bakıdakı səfiri Azərbaycan XİN-ə çağırılıb və ona İran mətbuatında rəsmi Bakının ünvanına təhqir və təhdidlər dərc edən materialların siyahısı ilə cavab notası verilib. Aprelin 6-da isə Azərbaycan XİN İran səfirliyinin dörd əməkdaşının diplomatik statusa uyğun gəlməyən və Diplomatik Münasibətlər haqqında Vyana Konvensiyasına zidd fəaliyyətlərinə görə “persona non-qrata” elan edilməsi ilə bağlı məlumat yayıb. Diplomatlara 48 saat ərzində Azərbaycanı tərk etmək əmri verilib.
Bu hadisələr Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanlarının ölkədə İranın kəşfiyyat şəbəkəsinin nümayəndələrinin çoxsaylı saxlanması və həbsləri ilə bağlı daha tez-tez bəyanatlar verməsi fonunda baş verib.
Hələ bundan əvvəl Azərbaycan İrana bu ilin yanvarında səfirliyinə hücumun araşdırılması faktı ilə bağlı şərtlər irəli sürmüşdü. Belə ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Münhendə azərbaycanlı jurnalistlərə müsahibəsi zamanı bu məsələyə toxunaraq bildirib ki, Bakı ilə Tehran arasında münasibətlərin normallaşması yalnız İran hakimiyyətinin Azərbaycan səfirliyinə terror aktında iştirak edənlərin hamısını müəyyən edib məsuliyyətə cəlb etməsindən sonra mümkündür.
Dövlət başçısı vurğulayıb ki, Azərbaycana qarşı bu qəddar əməli törədən terrorçunu göndərənlər, İran isteblişmentinin nümayəndələri məsuliyyətə cəlb edilməli idi: "Yalnız bundan sonra (İranla) münasibətlərin istənilən normallaşmasından danışmaq mümkün olacaq".
Amma hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, Tehran normallaşmaq əvəzinə, ardıcıl olaraq Bakı ilə gərginliyi daha da artırmağa doğru gedir. İran İsraillə Azərbaycan arasında münasibətləri dərinləşdirməklə ciddi təhlükəni ifadə edir. Əvvəla, İran tərəfi özünün şimal-qərb sərhədində İsrail bazası yaranmasından qorxur.
İsrailin İran sərhədlərinə yaxınlaşmaq cəhdləri böyük ölçüdə Tehranın öz hərbi doktrinasını əks etdirir. Bu konsept, mümkün qarşıdurma cəbhəsini İranın öz sərhədlərindən daha da irəli itələyərək, uzaqdan gələn təhdidlərə qarşı mübarizəni nəzərdə tutur. Bunun üçün İran qüvvələri İsrail ərazisinə yaxınlaşmağa çalışır, buna Suriya və Livanda mümkün qədər nail olunub.
Hazırda İran bir sıra istiqamətlərdə artıq İran sərhədinə yaxınlaşan İsrailin artan təzyiqini açıq şəkildə hiss edir. Bu, İran tərəfi üçün artıq keyfiyyətcə yeni təhdid xarakteridir. Bu baxımdan İran xüsusilə İsrailin təhdidlərini neytrallaşdırmaq üçün cavab strategiyasını hələ tam formalaşdırmaması fonunda nəzərəçarpacaq narahatlıq nümayiş etdirir. Bu səbəbdən də İsrailin Azərbaycanla əlaqələrinin dərinləşməsi İranda birbaşa ölkənin təhlükəsizliyinə meydan oxumaq kimi qəbul edilir.
Üstəlik, bir müddət əvvəl İsrail parlamentinin deputatları bu ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət edərək Güney Azərbaycanın istiqlal hərəkatına beynəlxalq dəstək verilməsini xahiş ediblər. Rəsmi müraciətdə 32 deputat İsrail XİN-dən İran müxalifətinə və etnik azərbaycanlılara qarşı Tehranın repressiv rejiminin güclənməsinə diqqət yetirməyi xahiş ediblər.
Öz növbəsində Azərbaycan İranın Ermənistanla fəal əməkdaşlığından narahat olduğunu bildirir ki, bu da müəyyən mənada İrəvana Bakı ilə sülh müqaviləsi bağlamaq prosesini pozmağa imkan verir. Şiddətli beynəlxalq təcrid və ABŞ-ın maksimum təzyiq siyasəti şəraitində İran bu məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq yollarını tapmaqda xüsusilə maraqlıdır. Ermənistan belə variantlardan biri kimi çıxış edir və bu səbəbdən İranın mühüm tərəfdaşıdır.
Son illərdə Rusiya ilə yaxınlaşmanı və Tehranın Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) ilə azad ticarət zonasının yaradılması haqqında saziş imzalamasını nəzərə alsaq, Ermənistan Aİİ-dən İranla həmsərhəd olan yeganə dövlət olaraq qalır. Beləliklə, Ermənistan İran mallarının beynəlxalq bazarlara çıxarılması üçün potensial tranzit məntəqəsidir. İran üçün Ermənistan ərazisi Azərbaycandan müəyyən asılılığa düşməmək üçün Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi üçün alternativ yoldur. Çox güman ki, bunu həm də Tehranın uzun illər İran, Azərbaycan və Rusiya dəmir yollarını birləşdirməli olan Rəşt-Astaranın 170 kilometrlik dəmir yolu hissəsini tikmək istəməməsi diktə edir.
İran üçün Ermənistanın tranzit rolu da Hindistanın İran körfəzi-Qara dəniz nəqliyyat layihəsində artan marağı nəzərə alınmaqla artır. Bu səbəblərə görə İran Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizinin açılması planlarına fəal şəkildə qarşı çıxır və bu, Tehranın fikrincə, İran-Ermənistan sərhədinə nəzarəti ələ keçirməyə imkan verəcək. Onsuz da ağır iqtisadi vəziyyətdə olan İran üçün bu yanaşma qətiyyən qəbuledilməz görünür.
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, mövcud geosiyasi reallıqlar nəzərə alınmaqla Azərbaycanla İran arasında tam hərbi əməliyyatlar istisna olunur. Türkiyə hərbi qarşıdurma olarsa, Azərbaycanın tərəfini tutacaq. Azərbaycanın müttəfiqləri olan İsrail və Pakistan da kənarda qalmayacaq. Ukrayna ilə bağlı Rusiya ilə Qərbin qarşıdurması fonunda Yaxın Şərqdə uzanan hərbi münaqişə tərəflər üçün əlverişsizdir. Bunu Bakıda və Tehranda yaxşı başa düşürlər.
İran öz proksi-qüvvələri vasitəsilə hibrid müharibələr aparmaqda böyük təcrübəyə malikdir. Bu ehtimal üçün Azərbaycanda şiə çoxluğun olması uyğun amil ola bilər. 44 günlük müharibədən əvvəl Azərbaycan əhalisi arasında İrana kifayət qədər böyük simpatiya var idi. 2020-ci ilin yanvarında iranlı general Qasım Süleymaninin İraqda öldürülməsindən sonra Azərbaycanda dərhal onu din şəhidlərinin sayına aid etməyə tələsənlərin çox olması bunu sübut edirdi. Böyük bir izdiham öldürülən generalın fotoşəkilləri ilə İran səfirliyinə yürüş etmiş və başsağlığı vermişdi.
İran generalının şərəfinə Azərbaycanın hər yerində kütləvi anım tədbirləri təşkil olunmuşdu. Və çoxları hətta bilmirdi ki, qətlə yetirilən Süleymanin Azərbaycan torpaqlarının işğalında Ermənistana fəal yardım edən şəxsdir.
Belə bir mənzərə İran xüsusi xidmət orqanlarının Azərbaycanda apardığı hərtərəfli işin bariz sübutu oldu. Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanlarının keçirdiyi əməliyyatlar zamanı həyata keçirilən həbslərin miqyasına baxsaq, belə geniş kəşfiyyat şəbəkəsini yaratmaq İrandan çoxlu səy, vaxt və maliyyə tələb edib.
44 günlük müharibədən sonra bu vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi, o zaman məlum oldu ki, İran ikiüzlü şəkildə eyni inanclı azərbaycanlı qardaşlara dəstək verdiyini bəyan edərək, faktiki olaraq bütün bu müddət ərzində Ermənistana iqtisadi yardım göstərib, dolayısı ilə torpaqlarımızın işğalına və torpaqlarımızda məscidlər və müsəlman qəbiristanlıqların təhqir olunmasına təkan verib. İran Azərbaycana qarşı hərbi təhdidlər səsləndirərək, Ermənistanı açıq şəkildə dəstəkləməyə başladı.
Bu vəziyyət və Azərbaycan hakimiyyətinin İran kəşfiyyat şəbəkəsinin zərərsizləşdirilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi əməliyyat tədbirləri İrana Azərbaycan ərazisində iranyönlü silahlı qruplaşmaların yaradılmasına arxalanmağa imkan vermir. Azərbaycan hakimiyyəti hələ 2015-ci ildə əhalisi çox dindar olan və dövlətə tabe olmamağa cəhd edən Bakının Nardaran kəndində təhlükəli dini ekstremizm ocağının qarşısını alıb. Və son iki ayda Azərbaycanda 50-yə yaxın şəxs İran xüsusi xidmət orqanlarına işləmək ittihamı ilə saxlanılıb.
Bundan əlavə, İran əhalisinin əhəmiyyətli bir hissəsini etnik azərbaycanlılar təşkil edir ki, Azərbaycana qarşı real hərbi təhlükə yaranarsa, onların kənarda durmayacağı açıqdır. Azərbaycanla həmrəylik ifadə etmək üçün vaxtaşırı Xudafərin körpüsü və Araz çayının İran sahili yaxınlığında toplaşan etnik azərbaycanlıların sosial şəbəkələrdə video görüntüləri fəal şəkildə yayılır. Təbii ki, İran hakimiyyəti bu amili nəzərdən qaçırmaya bilməz.
Məntiqlə yuxarıda göstərilən hallar Tehranı Bakı ilə münasibətləri normallaşdırmağa sövq etməlidir ki, İran üçün əlavə gərginlik ocağı yaratmasın, bundan kənar oyunçular yararlana bilər. Bu baxımdan Azərbaycan və İran xarici işlər nazirləri arasında aprel ayında keçirilmiş telefon danışıqları maraq doğurur. Bu söhbətlər zamanı tərəflər iki ölkə arasındakı fikir ayrılıqlarını ətraflı müzakirə edərək, fikir ayrılıqlarının aradan qaldırılması üçün danışıqların davam etdirilməsinin vacibliyini vurğulayıblar.
Bundan əlavə, Azərbaycan və İran liderləri Ramazan bayramı münasibətilə bir-birinə təbrik mesajları göndəriblər. Bu, ümid etməyə imkan verir ki, İran-Azərbaycan münasibətlərində uzun müddətdir davam edən gərginlik səngiyəcək və tərəflər emosiyalara deyil, obyektiv reallıqlara arxalanacaqlar. Amma yuxarıda qeyd edildiyi kimi, tərəflər arasında olan əsas ziddiyyətlər çevik və balanslı yanaşma tələb edən yalnız kövrək tarazlığı qorumağa imkan verir.