Azərbaycanda nağd pul çatışmır, xırda əskinaslar lazımdır
Nağdsız ödənişlər tədricən gündəlik həyatımızda kağız əskinasları əvəz edir. İnkişaf etmiş ölkələrdən ödənişlərin təkamülündə biz ciddi şəkildə geridə olsaq da, nağdsız bum mütləq mövcuddur. Bu il plastik kartlarla ödəniş əməliyyatlarının sayı iki dəfə artıb.
Amma bu, təbii ki, respublikamızı dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə müqayisə etmək üçün əsas deyil. Azərbaycanda hələ də nağd ödənişlər ümumi ödənişlərin 40%-ni təşkil edir, Qərb ölkələrində isə bu göstəricinin maksimum dəyəri 1%-i keçmir. Qalan 99% nağdsız ödənişlərdir ki, bizdə cəmi 60% təşkil edir. Bu, o deməkdir ki, nağd pul hələ də lazımdır, lakin onlara olan tələbat lazımi səviyyədə ödənilmir.
Hazırda ölkə vətəndaşları 200 manatlıq əskinası demirik, kiçik əskinasları belə, dəyişdirərkən problem yaşayırlar. “Bu gün Azərbaycana 100 və 200 deyil, iki manatlıq pul lazımdır”, -deyə ekspert dairələrində düşünürlər.
Ölkədə mübadilə ilə bağlı çətinliklər var. 1, 5, 10, 20 manatlıq kiçik əskinaslarda qıtlıq yaşanır. Getdikcə daha çox vətəndaşlardan mağazalarda, taksilərdə və ya hansısa xırda ödənişlərdə narahatlığa məruz qalmaları ilə bağlı şikayətlər eşidirik. İnsanların 20 manatı xırdalamağa da qalıq pulları yoxdur. Mütəxəssislər əmindirlər ki, bu, Mərkəzi Bankın düzgün təhlil aparmayan, kiçik əskinasların olmadığını görməyən qüsurlu işindən irəli gəlir.
İş o yerə çatdı ki, əksər satış və xidmət məntəqələrində böyük əskinaslara bir növ fobiya var idi. Bankomatlardan onlara iri əskinaslar veriləndə də analoji qıcıq hissi vətəndaşları bürüyür.
Bank və maliyyə eksperti Əkrəm Həsənov bu vəziyyətin səbəbini Mərkəzi Bankda görür. Onun AYNA-ya dediyinə görə, xırda nağd pul kifayət deyil, çünki Mərkəzi Bank onu kifayət qədər həcmdə buraxmır: “Mərkəzi Bank və digər dövlət qurumları ümid edirdi ki, “Nağdsız ödənişlər haqqında” qanuna əsasən, Azərbaycanda pul dövriyyəsində nağdsız ödənişə keçiləcək və buna görə də kiçik pul nişanlarına ehtiyac qalmayacaq. Amma reallıq başqa mənzərəni göstərdi - onlar əslində lazımdır. Amma Mərkəzi Bank onları lazımi miqdarda buraxmadı. Beləliklə, xırda pulların çatışmazlığı yaşanır. İş ondadır ki, əsas bank bizə kifayət qədər kiçik əskinas vermir”.
“Ölkədə kiçik pul nişanlarının olmaması barədə illərdir danışılır. Ancaq əsas bank tədbir görmür. Bu, Mərkəzi Bankın ambisiyalarından irəli gəlir. Əsas bank nağdsız ödənişlər sahəsinin inkişafı barədə məlumat verir. Belə ki, guya kiçik nominallı əskinaslara ehtiyac azalıb. Və o, bunu sübut etmək üçün kifayət qədər kiçik əskinaslar buraxmır. Yəni, bu gün Mərkəzi xırda pul çap etməyə başlasa, onun bu sahədə fəaliyyətinin iflasa uğradığı üzə çıxır. Tənzimləyici isə bunu etiraf etmək istəmir”, - deyə həmsöhbətimiz bildirib.
Həsənovun fikrincə, yeganə çıxış yolu Mərkəzi Banka şikayət etməkdir ki, vətəndaşlara kiçik əskinaslar verilmir: “Yəni vətəndaşlar tələbkar olmalıdırlar. Aydındır ki, bunun heç bir hüquqi yolu yoxdur. Çünki qanuna görə, Mərkəzi Bank müstəqildir və pul siyasətini tam müstəqil şəkildə həyata keçirir. Yəni kiçik pula ehtiyac olmadığına inanırsa, ona uyğun hərəkət edir. Ölkədə qeyri-nağd pul dövriyyəsi artıb, lakin nağd pul hələ də kifayət qədər təsiredicidir və bizdə kifayət qədər kiçik pul nişanları yoxdur”.
“Açığını deyim ki, biz son illərdə nəzərəçarpacaq irəliləyiş əldə etmişik və bunun da izahı var. Təmassız ödənişlərin təşkili hökumət üçün prioritet məsələdir - son beş ildə Azərbaycanda bir anda bir neçə dövlət proqramı, hətta nağdsız ödənişlər haqqında xüsusi qanun qəbul edilib. Əhali arasında nağdsız ödənişin populyarlaşmasında bir çox cəhətdən ƏDV-nin bir hissəsinin tutulması təcrübəsi rol oynayıb. Hökumətin tədbirləri təbii ki, yaxşı xidmət göstərdi, irəliləyiş göz qabağındadır. Bununla belə, inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə ölkəmizdə nağdsız korreksiyanın səviyyəsi bu və ötən illərin daxili göstəricilərini müqayisə edərkən göründüyü qədər yüksək deyil”, - deyə mütəxəssis vurğulayıb.
Statistikaya görə, bank ödəniş plastikləri ilə əməliyyatlar altı ayda cəmi iki dəfə artıb. Elektron ticarət və POS-terminallar vasitəsilə ödənişlər də yerində dayanmayıb - kəmiyyət və məbləğ baxımından ötənilki göstəricini 2,8 və 2,1 dəfə üstələyib. Amma aydın irəliləyiş olsa da, hələ görüləsi işlərimiz var. Axı dövriyyədə olan nağd pulun həcminin azalması korrupsiyaya və kölgə iqtisadiyyatına qarşı güclü arqumentdir.
Qlobal Korrupsiya Qavrama İndeksində müəyyən ölkələrin mövqelərini müəyyən edən məhz nağdsız köçürmələrin səviyyəsidir. İndi bizdə pərakəndə malların ən azı yarısı nağd pulla satılır. Nağd pulun payı hələ də yüksəkdir. Bu, xüsusilə lazımi infrastrukturun zəif inkişaf etdiyi kənd yerləri üçün belədir. Amma, unutmayaq ki, Azərbaycan əhalisinin yarısı regionlarda yaşayır.